Թե ինչպես վարվել ճառագայթահարված միջուկային վառելիքի հետ, որպեսզի հետագայում դրանից նորը պատրաստեն, գիտեն լեռնաքիմիական կոմբինատի (ԼՔԿ) աշխատակիցները։ Այս տարվա փետրվարին ԼՔԿ-ն նշում է 75-ամյակը: Եզակի ձեռնարկությունը, որի որոշ արտադրություններ տեղակայված են Ենիսեյի վերևում գտնվող ժայռային զանգվածում, կարևոր դեր է խաղում Ռուսաստանում փակ միջուկային վառելիքի ցիկլի զարգացման և ճառագայթահարված միջուկային վառելիքի (ՃՄՎ) վերջնական բեռնաթափման գործում:
ԼՔԿ-ն իր պատմությունը վարում է 1950 թվականի փետրվարի 26-ից, երբ ԽՍՀՄ Նախարարների խորհուրդը որոշում կայացրեց Կրասնոյարսկի երկրամասում ստորգետնյա միջուկային արտադրությամբ №815 կոմբինատի կառուցման մասին։ Հետագայում ձեռնարկությունը կոչվեց լեռնաքիմիական կոմբինատ։
Ձեռնարկության աշխատանքը հիմնված էր հաջորդաբար կառուցված երեք արդյունաբերական ուրան-գրաֆիտային ռեակտորների վրա՝ ԱԴ (1958 թ), ԱԴԷ-1 (19961 թ), ԱԴԷ-2 (1964 թ) և վառելիքի վերամշակման ու զենքի պլուտոնիումի ստացման համար ռադիոքիմիական գործարանի։ Հնարավոր հարձակումից պաշտպանվելու համար որոշում է կայացվել ռեակտորները տեղակայել ժայռային հանքավայրերում։
ԱԴ և ԱԴԷ-1-ը օգտագործվում էին միայն պլուտոնիումի մշակման համար: Բայց ԱԴԷ-2 -ը դարձավ աշխարհում առաջին երկկողմանի ռեակտորը, որն անմիջապես գործարկվեց էներգետիկ ռեժիմով: Այն միացված էր ստորգետնյա ՋԷԿ-ին, որն իր ջերմությունն օգտագործում էր Ժելեզնոգորսկ քաղաքի ջերմամատակարարման համար մոտ կես դար շարունակ։ ԱԴԷ-2-ի աշխատանքը դադարեցվել է շահագործումից հանելու համար միայն 2010 թվականին։
Առաջին երկու ռեակտորների աշխատանքները դադարեցվել են դեռ 1992 թվականին։ 2023 թվականին ավարտվել է դրանց շահագործումից հանումը «տեղում թաղելու» տարբերակով (ռեակտորի տարածքի և հարակից ոչ ռեակտիվ որոշ տարածքների փուլային ծածկումը արգելապատնեշող նյութով)։ Այսպիսով, հաջողությամբ ավարտվեց 20-րդ դարում լեռնաքիմիական կոմբինատի հիմնական խնդիրը՝ ռեակտորի մշակումը և զենքի պլուտոնիումի ստացումը։
Այսօր ԼՔԿ-ի կարևոր առաքելությունը էներգետիկ ռեակտորների ճառագայթված վառելիքի հետ վարվելու և միջուկային վառելիքի ցիկլը փակելու ամբողջական տեխնոլոգիական համալիրի ստեղծումն է:
Առաջնային խնդիրն այս տարի ճառագայթահարված վառելիքի վերամշակման փորձարարական-ցուցադրական կենտրոնի (ՓՑԿ) երկրորդ մեկնարկային համալիրը շահագործման հանձնելն է։ Առաջին համալիրը կառուցվել է 2015 թվականին։ Այն իրենից ներկայացնում է վերլուծական լաբորատորիայով տաք խցիկների շղթա, որտեղ հետազոտվում են ՃՄՎ-ի վերամշակման ու թափոնների գործածության տեխնոլոգիաները:
«Երկրորդ հերթը թույլ կտա վերամշակել ՃՄՎ-ն արդյունաբերական մասշտաբով, ինչը հետագայում հնարավորություն կտա դադարեցնել կուտակումը և նվազագույնի հասցնել ռադիոակտիվ թափոնների թաղումը, ինչպես նաև կմոտեցնի անցումը չորրորդ սերնդի էներգատեխնոլոգիաներին»,-մեկնաբանում է ռադիոակտիվ թափոնների, աշխատած միջուկային վառելիքի և «Ռոսատոմի» միջուկային և ճառագայթային վտանգավոր օբյեկտները շահագործումից հանելու պետական քաղաքականության տնօրեն Վասիլի Տինինը:
Առաջիկա տարիներին ՓՑԿ-ն կդառնա աշխարհում անալոգներ չունեցող ՃՄՎ -ի վերամշակման տեխնոլոգիաների մշակման կենտրոնական հարթակ, որի արդյունքում տվյալներ կստացվեն լայնածավալ ռադիոքիմիական արտադրությունների նախագծման համար:
Երկրորդ կարևոր ուղղությունը Բելոյարսկի ԱԷԿ-ի ԲՆ-800 արագ նեյտրոնային ռեակտորի համար ուրան-պլուտոնիումի համակցված վառելիքի արտադրությունն է։ Այն թույլ է տալիս պլուտոնիումը օգտագործել որպես թարմ վառելիքի արտադրության նյութ՝ վերամշակման հնարավորությամբ։ Հզորությունները ստեղծվել են 2011-2014 թվականներին։ Սարքավորումն այստեղ ավտոմատացված է և տեղադրված է ճառագայթային պաշտպանիչ տուփերի և խցիկների շղթաներում։ Արտադրությունը ապահովում է ՄՈՔՍ-ՏՎՍ-ի ռիթմիկ մատակարարում և միջուկային վառելիքով ԲՆ-800 ռեակտորի հերթական ծանրաբեռնվածությունը: Հիշեցնենք, որ ԲՆ-800-ն ամբողջությամբ բեռնվել էր դրանցով 2022 թվականին։
Էկոլոգիայի համար նշանակալի նախագիծ է ԼՔԿ-ի հարթակի վրա Ռուսաստանում առաջին հետազոտական հեղուկ-աղային ռեակտորի ստեղծումը: Այն անհրաժեշտ է փոքր ակտինիդների, գերակտիվ երկարակյաց տրանսուրանային տարրերի փոխակերպման համար, որոնք առաջանում են վառելիքի ճառագայթման ժամանակ։ Սա կտրուկ կնվազեցնի թափոնների ծավալը և դրանց քայքայման ժամանակահատվածը: Հեղուկ աղային ռեակտորի ստեղծման գիտահետազոտական և փորձակոնստրուկտորական աշխատանքներն իրականացվում են 2020 թվականից։ Էսքիզային նախագիծն արդեն պատրաստ է, մշակվում են աղերի պատրաստման տեխնոլոգիաներ, որոնք համատեղելու են վառելիքի և հովացուցիչ նյութի գործառույթները, ընթանում են ռեակտորի և դրա համակարգերի կառուցվածքային նյութերի փորձարկումներ և նյութագիտական հետազոտություններ։
Հեղուկ-աղային ռեակտորի կառուցման հետ կապված խնդիրն է շահագործումից հանել ԱԴԷ-2 ռեակտորը և ստորգետնյա ՋԷԿ-ը, որի հարթակը պատրաստվում է նոր ռեակտորի կառուցման համար: Բոլոր աշխատանքների ավարտից հետո ԱԴԷ-2 ռեակտորի տարածքը պետք է դառնա արդյունաբերական թանգարան:
