Росатом тарихи түрде қауіпті радиоактивті заттармен, оның ішінде радиоактивті қалдықтармен (РАҚ) және пайдаланылған ядролық отынмен (ПЯО) жұмыс істеу құзыретіне ие. Салада құрылған технологиялар мен дағдылардың арқасында Росатом Ресейде қауіпті нысандарды жоюға қатысады. Сондай-ақ мемлекеттік корпорация осындай жобаларды жүзеге асыра отырып, басқа елдермен өзінің бірегей тәжірибесімен бөліседі. Бұл қызмет атом саласының адамға және қоршаған ортаға теріс әсерін азайту мақсаттарына қисынды түрде сәйкес келеді.
Ресейде
Ресей – РАҚ мен ПЯО-мен жұмыс істеу бойынша дамыған және үнемі кеңейіп келе жатқан инфрақұрылымы бар санаулы елдердің бірі. Росатом кәсіпорында пайдаланылған ядролық отыннан отын циклінде қайта пайдалануға жарамды бөлінетін материалдарды бөліп алады, ал радиоактивті қалдықтар (барлық пайдалы заттар алынып тасталған радиоактивті материалдар) қауіпсіз күйге келтіріліп, көмуге жіберіледі.
РАҚ-мен жұмыс істеу жөніндегі ұлттық оператор (Росатомға кіреді) РАҚ-ның жер бетіне жақын көму пункттерін құрып, пайдаланады және оларды экожүйеден біржола оқшаулайды. Солардың бірі Свердлов облысының Новуральск қаласында 2016 жылы жұмыс істеді. 2020 жылы ол жаңартылды және кеңейтілді. Оны 2036 жылға дейін пайдалану жоспарлануда. Жер бетіне жақын көму пункттері Челябинск және Томск облыстарында салынуда.
РАҚ НО төменгі Канск жартас массивінде 500 м тереңдікте бірегей жер асты ғылыми-зерттеу зертханасын құру бойынша жұмыс істейді. Оның басты міндеті – массивтің терең геологиялық түзілімдерінде 1 және 2-кластық (жоғары және орташа белсенді ұзақ мерзімді РАҚ) түпкілікті оқшаулану мүмкіндігін зерттеу.
Сонымен қатар Росатом атомдық сүңгуір қайықтарды және басқа ядролық және радиациялық қауіпті «флот» нысандарын қайта кәдеге жаратады. Мысалы, 1960-1980 жылдары атом мұзжарғыштары отынын қайта жүктеуді қамтамасыз ететін «Лепсе» плавтехбазасынан ПЯО сыртқа әкетілді, корпусы кесіліп, артқы және алдыңғы блок-қаптамаларын құрастырды. Қазір осы және басқа да осыған ұқсас нысандар Мурманск облысындағы Сайд кірмесінде ұзақ мерзімді сақтау пунктінде сақтаулы.
Жоғарыда – ядролық және радиациялық қауіпті объектілердің өмірлік циклінің соңғы кезеңіндегі мемлекеттік корпорацияның жұмыс бағыттарының толық емес тізбесі ғана. Росатомның олармен қарым-қатынас жасау қабілетінің арқасында үкімет Ресейдегі мемлекеттік корпорацияға атом саласына қатысы жоқ, бірақ қоршаған ортаға және адамдардың денсаулығына қауіпті өндірістік нысандарды жою жөніндегі жұмысты басқаруды тапсырды.
Бұл бағыттағы алғашқы тәжірибе Еуропадағы ең үлкен қоқыс полигонын —Челябинск қалалық қоқыс полигонын қалпына келтіру болды. Жоба 2021 жылы аяқталды, содан бері Челябинскіде ауа сапасы жақсарды. Бұрынғы қоқыс алаңын қалалық гүлзарларға гүл өсіре бастады, сондықтан жоба ең жақсы эко-практикалардың үлгісі болды. Енді Росатом Магнитогорск қаласындағы қоқыс үйіндісін қалпына келтіруде.
Анағұрлым күрделі және ауқымды жобалар – «Усольехимпромды», Байкал целлюлоза-қағаз комбинатын (екеуі де Иркутск облысында) және Қызыл бордағы (Ленинград облысы) өнеркәсіптік қалдықтар полигонын қауіпсіз күйге келтіру. Осылайша, бұрынғы «Усольехимпром» өнеркәсіптік алаңындағы қауіпті нысандармен күресу үшін үкімет Росатомды тартты. Қазір алаңда барлық жер үсті және жер асты құрылыстарының 90%-дан астамы бөлшектелген.
Ресейден қауіпті қалдықтардан құтылудың барлық жұмыстары рециклингтің әзірленуімен және енгізілуімен– пайдалы материалдарды экономикалық айналымға қайтарумен қатар жүреді.
Ресей пайдаланылған ядролық отынды қалдықтар емес, ресурс деп санайды. 45 жылдан астам уақыт бойы Росатомға енетін «Маяк» БЖ әртүрлі реакторлардағы ПЯО-ны, одан пайдалы бөлінетін материалдар мен жеке изотоптарды алу мақсатында қайта өңдейді. Мұндай материалдарды, атап айтқанда, тұйық отын циклін іске асыруға мүмкіндік беретін екі компонентті атом энергетикасына көшу кезінде пайдалануға болады. Северскіде тәжірибелік-демонстрациялық энергия кешені салынуда, онда алғаш рет бір алаңда жылдам нейтрондарда реакторы бар атом электр станциялары және станция маңы ядролық отын циклінің объектілері ұсынылатын болады.
Қазірдің өзінде ПЯО қайта өңдеу кезінде алынатын бөлінетін материалдар жылу реакторларының (РТН) және БН-800 жылдам реакторының (Белоярск АЭС-нің 4 энергия блогы) ядролық отынды өндіру үшін толық көлемде пайдаланылады, ол үшін байытылған уранды пайдалану бір жылдан астам уақыт бұрын түпкілікті тоқтатылған.
Бір уақытта Росатом технологияларды жетілдіру және РТН ПЯО өңдеу қуаттарын дамыту бойынша жұмыстарды жалғастыруда – Железногорск қаласындағы Тау-кен химия комбинатында тәжірибелік-демонстрациялық орталықтың екінші іске қосу кешенінің құрылысы аяқталуда, онда өнеркәсіптік ауқымда ПЯО өңдеуге арналған жаңа технологиялық шешімдер мен жабдықтар тексерілетін болады.
Ядролық емес өнеркәсіптік сегментте тұйық циклды қамтамасыз ету үшін I және II қауіптілік класындағы қалдықтарды қайта өңдеу бойынша, олардан пайдалы компоненттерді шығарумен және осы ресурстарды қайта айналымға тартумен қатар жеті экотехнопарк құрылысы жүріп жатыр. Осындай зауыттардың бірінде литий-иондық батареялар, екіншісінде сынап қалдықтары (мысалы, шамдар) және т. б. қайта өңделеді.
Шетелдік серіктестермен
Росатом жүйелі түрде шетелдегі қауіпті объектілерді ядролық және радиациялық қауіпсіз күйге келтіреді. Мәселен, «Уран өндіру өндірістерінің әсеріне ұшыраған мемлекеттердің аумақтарын қалпына келтіру» мемлекетаралық нысаналы бағдарламасы шеңберінде (2024 жылдың соңына дейін жұмыс істейді) Тәжікстанда Росатом Истиклол қаласы ауданындағы Табошар өнеркәсіптік алаңының селдір кен фабрикасының үйіндісін және төрт уран қалдық қоймасын қалпына келтірді. Тәжікстан Ұлттық Ғылым академиясының Химиялық, биологиялық, радиациялық және ядролық қауіпсіздік агенттігінің мониторингіне сәйкес, қалпына келтірілген нысандардағы радиациялық фон табиғи деңгейге дейін төмендеді. Содан кейін елдің Соғды облысындағы қалдық қоймалары қалпына келтіріледі. 2024 жылдан кейін жұмыстар жаңа үкіметаралық келісімге сәйкес жүргізіледі.
Росатомның техникалық шешімдері өте ескі қалдық қоймаларын толығымен қауіпсіз күйге келтіріп қана қоймай, сонымен қатар қалпына келтірудің оң трансұлттық әсерін қамтамасыз етеді. Мысалы, ескі үйінділерден радиоактивті заттардың шайылу қаупін болдырмайтын технологияларды пайдалану есебінен бірнеше елдің аумағы арқылы өтетін Орта Азия өзендерінің қауіпсіздігі қамтамасыз етіледі және бұл өз кезегінде бүкіл аймақтағы экологиялық жағдайға оң әсер етеді.
Сонымен қатар, Росатом беларуссиялық әріптестермен қауіпті радиоактивті және өнеркәсіптік қалдықтармен жұмыс істеу саласындағы ынтымақтастық мүмкіндіктерін талқылайды. Атап айтқанда, Одақтас мемлекет шеңберінде Беларусь Республикасында жарамсыз пестицидтерді Қалалық көмуді жою жөніндегі бірлескен жоба жоспарлануда.
«Экология – Росатомның шет елдермен ынтымақтастығының басым бағыттарының бірі. Біздің мақсатымыз – іс жүзіндегі экологиялық проблемаларды бірлесіп шешу ғана емес, сонымен қатар болашақта осындай проблемалардың туындауын болдырмайтын техникалық шешімдер мен өндірістерді құру», – деді Росатом бас директорының машина жасау және инфрақұрылымдық шешімдер жөніндегі орынбасары Андрей Никипелов.
