Халықаралық энергетикалық агенттік (ХЭА) The Path to a New Era for Nuclear Energy («Атом энергетикасының жаңа дәуіріне қарай алға») аналитикалық есебін шығарды. Өкінішке орай, есеп бірбеткейлік пен бұрмаланулардан құтыла алмады: оны жасаушылар Ресейдің жаңа, соның ішінде шағын атом қуаттарын салу нарығындағы қызметі туралы еске алмауға барынша тырысты. Сондықтан есептегі мәліметтер Ресейдің атом саласы туралы мәліметтермен біріктіріледі.
Есепте айтылғандай, атом энергетикасы нарығының ең белсенді қатысушылары – Ресей мен Қытай. Нақты осылар саланың дамуына серпін береді. 2017 жылдан бастап бүкіл әлем бойынша құрылысы басталған 52 реактордың 25-і – қытайлық дизайн және 23 – ресейлік. Дәстүр бойынша «дамыған экономикалар» деп аталатын елдерде әлемдік АЭС паркінің көп бөлігі орналасқан, бірақ 2030 жылға қарай Қытай белгіленген қуаттың жиынтық көлемі бойынша АҚШ пен Еуропалық Одақты басып озады деп күтілуде.
«Бұл паркті жасарту оңай емес: АҚШ пен Франция сияқты дәстүрлі түрде нарық көшбасшылары болып саналатын елдердегі атом өнеркәсібі соңғы жылдары жобаларды жүзеге асырудың кешеуілдеуімен және барлық жаңа қуаты жоғары реакторларды салудың артық шығындарына байланысты қиындықтарға тап болды», – делінген есепте. Бұл фразада, теңіз тамшысындай есеп авторларының негізгі проблемасы көрінеді: ең алдымен АҚШ-қа көшбасшы түрін беру, Ресей мен Қытайдың көшбасшылық позицияларды иеленетінін көрсететін фактілерді сипаттауда сенімділікті сақтау. Есеп авторлары мұны қатерлі деп санайды, бірақ бұл, әрине, технологиялық шешімдерін үздіксіз жетілдіріп отыратын Росатоммен ынтымақтастықты қалайтындар үшін үлкен мүмкіндіктер.
Әлемде салынып жатқан 52 реактордың 23 – ресейлік дизайн
«Атом әлемінде қол жеткізілген сенімді жағдайға қарамастан, біз бір орында тұрмаймыз. Біз теңдессіз қауіпсіздік деңгейін қамтамасыз ете отырып, жабдық конструкциясы тұрғысынан да, сондай-ақ өнімдеріміздің экономикалық тиімділігі тұрғысынан да дамып келеміз және жұмысымызды жетілдіреміз. Қазіргі уақытта біз Ресейде және шетелде қолдану үшін қуаттылық сипаттамалары жоғары, пайдалану қасиеттері анағұрлым заманауи, техникалық-экономикалық көрсеткіштері жақсартылған АЭС үшін реактор қондырғысын әзірлеп жатырмыз», – деді Үндістанның «Куданкулам»АЭС-іне ВВЭР-1000 реакторының жөнелтілуіне түсініктеме бере отырып, «Гидропресс» ОКБ бас конструкторы Валерий Крыжановский.
Есеп авторлары атом генерациясы өздері ұсынған үш сценарийдің әрқайсысында өсе беретініне сенімді. Біріншісі, STEPS, ағымдағы саясатты сақтауды қамтиды, екіншісі, APS – елдер мен ұйымдардың өз міндеттемелерін орындауы, үшіншісі, NZE – таза нөлге жету. «Әлемдік ядролық реакторлар паркі үш сценарийдің әрқайсысында артып келеді. Сонымен қатар STEPS сценарийіндегі қуат шамамен жартысына артады — 2023 жылдың аяғында 416 гигаваттан (ГВт) 2050 жылға қарай 650 ГВт-қа дейін, APS сценарийінде екі еседен астам – 870 ГВт-қа дейін, ал NZE сценарийінде ол 1000 ГВт-тан асады (2.3-сурет). Әр жағдайда реакторлардың қызмет ету мерзімін ұзарту маңызды рөл атқарады. Мысалы, APS сценарийі 2040 жылы шамамен 150 ГВт немесе жаһандық қуаттың 20% құрайды», – делінген хабарламада.
Түйіндемеде есеп авторлары шағын модульдік реакторларға (ШМР) басты назар аударады: «Мемлекеттің қолдауымен және жаңа бизнес-модельдер есебінен құны бойынша бәсекелес ШМР жобалары атом энергетикасының жаңа дәуіріне жол ашуға қабілетті». Алайда есептің негізгі мәтінінде ШMР, өздеріне деген қызығушылыққа қарамастан, болашақтың атом энергетикасында әлі де басым болмайтындығы атап өтілген: «Қуаты жоғары реакторлар барлық сценарийлерде жаңа ядролық қуаттардың көп бөлігін құрайды; осылайша, APS сценарийінде 2024-2050 жылдар аралығында осы типтегі салынған реакторлардың қуаты 500 ГВт-тан асады».
Айта кетсек, Ресейде 2042 жылға дейін песрпективада Росатом қуаты үлкен, орташа және төмен 38 блокты, оның ішінде бірінші блокты салуды жоспарлап отыр. Олардың жиынтық қуаты – 29,3 ГВт. Оның ішінде әрқайсысы 1200 МВт сегіз блок, әрқайсысы 1255 МВт жеті блок, екеуі 1000 МВт-тан, бесеуі 600 МВт-тан.
Ресейде 2042 жылға дейін қуаты 29.3 ГВт 38 атом блогы салынады.
Әрине, ШМР болады. Осылайша БРЕСТ-ОД-300 қорғасын жылу тасымалдағышы бар жылдам нейтрондағы реакторы бар әлемдегі алғашқы АЭС іске қосу жоспарлануда. Сондай-ақ Росатом Баим КБК-ны энергиямен қамтамасыз ету үшін РИТМ-200 реакторлары бар қалқымалы энергия блоктарын құру бойынша жұмыс істейді, РИТМ-200 реакторының жер үсті модификациясымен Якут ҚААС-қа бетон құюға дайындық жұмыстарын жүргізеді, РИТМ-400 және «Шельф» реакторларымен ҚААС құру бойынша жобалар әзірлейді.
Сонымен қатар, Росатом тарихта бірінші болып ҚААС құрылысына экспорттық келісімшарт жасады. Өзбекстанның Жизақ облысында РИТМ-200 реакторлары бар алты блок салынады. Ақырында, Чукоткадағы Певекті электр қуатымен және жылумен қамтамасыз ететін ПАТЭС – осы фактілердің барлығы Росатом әлемдегі қуаты аз атом станциялары (ҚААС) сегментінде жетекші орын алатынын көрсетеді.
Жаңа станцияларды да, қолданыстағы станциялардың қызмет ету мерзімін ұзартуды да қамтитын атом энергетикасына жыл сайынғы инвестициялар 2020 жылдан бастап үш жыл ішінде шамамен 50%-ға артып, $60 млрд өсті. Есепте атап өтілгендей, үш сценарийдің әрқайсысында ядролық энергетикаға және белгіленген қуаттарға жаһандық инвестициялардың өсуі күтілуде.
STEPS сценарийінде ядролық салаға инвестициялар: 2023 жылы шамамен $65-тен 2030 жылы шамамен $70 млрд-қа дейін шамалы өседі. 2030 жылы инвестициялардың шамамен 80% жаңа ірі реакторларды салуға, 10% – ҚААС-қа, тағы 10% – қызмет ету мерзімін ұзартуға және қолданыстағы ядролық реакторлардың қуатын арттыруға бағытталатын болады.
Алайда 2030 жылдан кейін атом энергетикасына жыл сайынғы инвестициялар, әсіресе 2040 жылдан кейін төмендейді, 2050 жылы тек $45 млрд құрайды. Төмендеуді есеп авторлары Қытайдағы жаңа реакторлар құрылысының төмендеуімен және ауқымды реакторларға да, ҚААС-қа да инвестициялардың төмендеуімен байланыстырады.
Есеп деректері бойынша APS сценарийінде бүкіл әлем бойынша атом энергетикасына инвестициялар екі есеге жуық артады және 2030 жылы шамамен $120 млрд құрайды. Оның шамамен $25 млрд ҚААС-қа кетеді. Содан кейін қуаты үлкен және кіші станцияға салыным көлемі күрт төмендейді. 2050 жылы инвестициялар тек $60 млрд құрайды. 2040 жылдан кейін ШМР-ға жалпы көлемнің үштен бірінен астамы атом генерациясын дамытуға салынатын болады. ХЭА сарапшылары төмендеудің себебін елдердің энергетикалық жүйелері толық көміртексізденуге жуықтайды немесе оған 2050 жылға дейін жетеді деп санайды. Нәтижесінде шығарынды деңгейі төмен жаңа өндіруші қуаттарға аз салыным қажет болады.
NZE сценарийінде есеп авторларының бағалауы бойынша инвестиция 2030 жылы $155 млрд жетеді, содан кейін 2050 жылы шамамен $70 млрд дейін төмендейді деп есептейді. Мұндай бағалауларды есеп авторлары 2040 жылға қарай энергетикалық жүйелердің көміртексізденуінің жеделдетілген қарқынымен түсіндіреді.
Барлық сценарийлерде электр энергиясына деген сұраныстың болжағанға қарағанда едәуір күшті артуы ұзақ мерзімді перспективада атом энергетикасына инвестициялардың біршама тұрақты деңгейінің болашағын жақсарта алады.
ХЭА бағалауы бойынша 2024 және 2050 жылдар аралығында атом энергетикасына жиынтық инвестициялар STEPS сценарийінде $1,7 трлн, APS шеңберінде $2,5 трлн және NZE сценарийінде шамамен $2,9 трлн жетуі мүмкін деп есептейді.
Әрине, жаһандық ядролық салаға ақша ағынының алдағы ұлғаюына қуануға болады. Бірақ егер ұсынылған сандарды энергетиканың басқа сегменттеріне салынған инвестициялармен салыстыратын болсақ, өкінішке орай, агенттіктің бағалауы атом энергетикасына деген өте төмен инвестициялық қызығушылықты көрсетеді. Сонымен, 2024 жылдың шілдесінде жарияланған ВР компаниясының Energy Outlook («Энергетикалық болжам») есебінде төмен көміртекті энергетикаға инвестициялар соңғы жылдары өте тез өскені атап өтілді. 2019 жылдан бастап олар шамамен 50% өсіп, 2023 жылы шамамен $1,9 трлн құрады. Сандарды қарапайым салыстыру 2023 жылы төмен көміртекті энергетикаға салынған инвестициялардың жалпы көлеміне атом генерациясының қосқан үлесі шамамен 3,4% құрағанын, ал STEPS сценарийіндегі 27 жыл ішінде атом инвестициясының бағасы тек 2023 жыл ішінде төмен көміртекті генерация салынымының деңгейінен төмен екенін көрсетеді.
$60 млрд астам – атом энергетикасына жыл сайынғы жаһандық инвестициялар
ХЭА сарапшылары жаңа станциялардың құрылысын қаржыландыру үшін мемлекеттік-жекеменшік серіктестіктер немесе жобалық қаржыландыру сияқты қаржыландыру модельдері ұзақ мерзімді пайдалану, жоғары құны, қаражаттың артық шығыны және инвестицияларды қайтару басталғанға дейінгі ұзақ мерзімге байланысты тәуекелдер жағынан лайықсыз екенін атап өтті. Сондықтан тұрақты мемлекеттік қолдау қажет. Бұл әсіресе алғашқы жобаларға қатысты.
Қаражаттың артық шығыны қаупін азайту үшін қуатты өндірістік база, тұрақты және ыңғайлы жеткізілімдерді құру, жобаларды орындау мен жабдықтарды өндіруде сериялық және стандарттау және оқытылған кадрлар қажет.
Бұл қасиеттердің барлығы Росатомда бар. Росатомның жеке өндірістік қуаты бар, онда қажетті жабдықтар, жеке процессорлық қуаты және бағдарламалық кешендер жасалады, оларда блоктарды, тораптар мен компоненттерді, отынды жобалау және конструкциялау үшін, белсенді аймақтардың тәртібін және тағы басқаларын есептеулер жүргізіледі.
Росатом Ресейде жүзеге асыратын жаңа жобалар жасайды, оларды серияға шығарады және бүкіл әлемдегі өз клиенттеріне ұсынады. Жоғары қуатты блоктар сегментінде бұл, мысалы, ВВЭР-1200 реакторы. Олармен блоктар Ресей мен Беларуссиядағы Ленинград және Нововоронеж атом электр станцияларында салынды. Қазір мұндайлар Ресейде, Қытайда, Түркияда, Египетте, Бангладеште салынуда, жақын болашақта құрылыс Венгрияда басталады. Шағын модульдік реакторлар сегментінде бұл, әрине, 22220 мұзжарғыштарында бірнеше жылдан бері жұмыс істеп келе жатқан РИТМ-200 реакторы, ал қазір оның негізінде қуаты аз қалқымалы және жер үсті энергоблоктары жасалуда. Келесі кезең – ядролық отын циклінің жабылуымен екі компонентті энергетика – жылдам нейтрондағы реакторларды қолданатын IV буын жүйесі. «Келесі он жылдықта осы технология бойынша елімізде үлкен блоктар салуды бастаймыз және бұл жобаларды шетелдік тапсырыс берушілерге ұсына бастаймыз», — деді Росатомның бас директоры Алексей Лихачев қаңтар айының соңында «Білім. Мемлекет» форумында сөйлеген сөзінде.
Росатом, мысалы, аддитивті технологиялар мен композициялық материалдарды енгізу арқылы энергия блоктары мен ядролық отын жасау технологиялары мен материалдарын үздіксіз жетілдіреді. Өндірістік мәдениет жетілдірілуде, технологиялық және бизнес-процестерге көбінесе мемлекеттік корпорация қызметкерлері әзірлеген артықшылықтар енгізілуде. Ақырында, мектептерде, кейде балабақшаларда басталатын сала үшін білікті кадрларды даярлау бойынша үлкен жұмыс жүріп жатыр.
Осылайша, ХЭА сарапшылары өздерінің мақсатты аудиториясына ұсынатынын Росатом көптеген жылдар бойы үздіксіз практикада қолданып келеді.
