Тамыз айында МАГАТЭ «Африкадағы Атом энергиясы туралы болжам» шығарды. Есепте агенттік сарапшылары континент энергетикасындағы (оның ішінде атомдық) жағдайды сипаттады, Африка елдерінің әлемдік уран өндірісіне қосқан үлесін бағалады, атом қуатын орналастыру жоспарларының негізгі қиындықтарын сипаттады, бұған көмектесетін тетіктерді ұсынды және жағымды мысал келтірді — Египетте «Росатом» салып жатқан «Эль-Дабаа» атом электр станциясы.
Африканың көптеген елдерінде электр қуаты өте тапшы. Жарты миллиардқа жуық адам оған мүлдем қол жеткізе алмайды. Электр энергиясы негізінен қазба отынның көмегімен өндіріледі.
Африканың атом энергетикасына қосқан негізгі үлесі – уран өндіру. Мәселен, Намибияның үлесіне табиғи уран концентратының әлемдік өндірісінің – 11,34%, Нигердің үлесіне – 4,08%, Оңтүстік Африка Республикасына (ОАР) 0,4% тиесілі (МАГАТЭ 2022 жылғы деректерді келтірді).
Мысалдардың бірі ретінде есепте Mantra Resources компаниясының жобасы («Росатомды» бақылайды) айтылады. Mkuju River жобасы Танзанияда орналасқан, оның анықталған ресурстары 58,5 мың тонна уранды құрайды. 2020 жылы компания кенішті ашық өндіру және ұңғымалық жер асты шаймалау әдістерімен тәжірибелік пайдалануды бастау үшін пилоттық қайта өңдеу қондырғысын салу туралы шешім қабылдады. 2022 жылға қарай Mantra Resources құрылысқа барлық қажетті рұқсаттарды алды, 2023 жылға қарай ол аяқталды, жабдық орнатылды.
Баяндамаға кіріп үлгермеген жаңалықты қосайық: осы жылдың шілде айының соңында Mantra Resources пилоттық қондырғыны іске қосты. Қондырғы негізінде уранды қайта өңдеу әдістері сынақтан өткізіліп, қажет болған жағдайда оңтайландыру шешімдері әзірленетін болады. Жиналған деректер өндірістік қуаты жылына 3000 тонна уранға дейінгі негізгі қайта өңдеу кешенінің жобалық шешімдерінің негізіне жатады. Оның құрылысын бастау 2026 жылдың бірінші тоқсанына, ал пайдалануға беру 2029 жылға жоспарланған. Жобаны іске асыру кәсіпорынды салу және пайдалану кезеңінде тау-кен өндіру секторында және шектес салаларда 4000-нан астам жаңа жұмыс орнын құруға мүмкіндік береді. Жоба сонымен қатар Намтумбо аймағының жол желісін қоса алғанда, аймақтық инфрақұрылымды дамытуға үлес қосады деп күтілуде.
Әзірге ОАР – континенттегі атом электр энергиясын өндіретін жалғыз ел. Жиынтық электр қуаты 1854 МВт «Куберг» атом электр станциясының бірінші және екінші блоктары сәйкесінше 1984 және 1985 жылдары іске қосылды.
Көптеген Африка елдері атом генерациясын құруға қызығушылық танытты, бірақ бұл жоспарлар іске асырудың әртүрлі кезеңдерінде тұр. Өте ерте кезеңде, 1-кезеңге дейін Намибия, Того, Буркина-Фасо және басқа елдер тұр, барлығы тоғыз.
Алжир, Эфиопия, Марокко, Нигер және кейбір басқа елдер, барлығы он, атом энергетикасын орналастыру бағдарламасын іске қосу туралы шешім қабылдар алдында қажетті пікірталастарды бастады. МАГАТЭ сарапшылары бұл кезеңді 1-кезең деп атады. 2-кезеңде Гана, Кения және Нигерия тұр, олар негізгі шешімдер қабылданғаннан кейін келісімшарттар мен құрылысқа дайындықты жүргізеді.
3-кезең бірінші атом электр станциясын имплементациялау бойынша іс-шаралар аяқталды деп болжайды. Бұл кезеңде тек бір ел — Египет тұр. Нақ соның атом саласындағы қызметі МАГАТЭ баяндамасында сәттілік тарихы ретінде келтірілген.
Қазіргі уақытта Египет – Африкадағы атом электр станциясының құрылысы жүріп жатқан жалғыз ел. Бұл – «Росатом» салып жатқан ВВЭР-1200 реакторлары бар төрт блокты «Эль-Дабаа» атом электр станциясы. Құрылысы аяқталғаннан кейін бұл Африкадағы жалпы қуаты 4,8 ГВт ең үлкен және ең қуатты атом электр станциясы болады. Ол елдің энергетикалық қажеттіліктерінің шамамен 10% қамтамасыз етеді деп болжануда. Жобаның арқасында елде ядролық ғылымның, инженерлік білімнің және жұмыс құзыреттілігінің дамуына ықпал ететін мыңдаған жұмыс орындары пайда болды.
«Эль-Дабаа» құрылысы бойынша жоба аясында Египет МАГАТЭ-мен ынтымақтасады. Ел МАГАТЭ-нің бірнеше серіктестік инспекцияларын қабылдады, соның ішінде ядролық инфрақұрылымды кешенді қарастыру миссиясы (INIR), алаң жобасы мен сыртқы оқиғаларды бағалау миссиясы және техникалық қауіпсіздікті бағалау бар. Тараптар бірінші блокты коммерциялық пайдалануға беру басталғанға дейін қосымша миссиялар мен іс-шараларды өткізуге ниетті.
Жалпы, баяндама деректері бойынша Африка елдерінде электр энергиясын өндірудің болжамды жалпы қуаты 2030 жылға қарай 47% және 2050 жылға қарай жеті есеге артады. Оптимистік сценарийде атом генерациясының қуаты 2030 жылға қарай – үш еседен астам, ал 2050 жылға қарай 2022 жылғы атом электр станциясының жиынтық қуатымен салыстырғанда он еседен астам өседі деп күтілуде. Пессимистік сценарийде атом электр станциясының қуаты 2030 жылға қарай – шамамен екі есеге, ал 2022 жылғы көрсеткіштермен салыстырғанда 2050 жылға қарай бес есеге артады. Дегенмен мұндай жоғары сандар төмен базаның әсері екенін түсіну керек.
2050 жылға қарай Африкадағы электр генерациясының қуаты – жеті есе, ал атом генерациясының қуаты 10 еседен астам өсуі мүмкін, делінген МАГАТЭ баяндамасында
Африка елдері үкіметтерінің өздерінде атом қуатын орналастыруға деген ұмтылысы әртүрлі сипаттағы бірқатар қиындықтарға тап болады.
Техникалық күрделілік — бұл жергілікті электр энергетикалық жүйелердің қуаты жоғары АЭС енгізуге дайын еместігі. Баяндамада агенттік сарапшылары қуаты аз атом станциясын (ҚААС) қарастыруды ұсынады. «Ядролық технологиялардың даму шамасына қарай энергия желілері шектеулі немесе экономикасы дамып келе жатқан Африка елдері шағын модульдік реакторларды пайдалануды қарастыруы мүмкін, өйткені бұл технология бастапқы күрделі салынымдардың аз көлемін, аз шығын қуатын және біршама жылдам орналастыруды болжайды, бұл оны осы елдердің көпшілігі үшін өте қолайлы етеді», — делінген хабарламада.
Рас, баяндама авторлары қазір ҚААС сегментінде коммерциялық ұсыныс жоқ деп санайды. Алайда осыған байланысты РИТМ-200 реакторлары бар ҚААС салуға әлемдегі алғашқы экспорттық келісімшарт жасалғанын еске салу керек: «Росатом» Өзбекстанмен 2024 жылдың мамырында оған қол қойды. Сонымен қатар «Росатом» әр түрлі елдермен, соның ішінде африкалықтармен бірге ҚААС құрылысын белсенді талқылайды.
Африка елдерінде, тіпті кіші атом электр станцияларын салу жолындағы ең маңызды қиындық – қаржыландырудың жетіспеушілігі. МАГАТЭ мамандарының бағалауы бойынша, тіпті пессимистік сценарий көрсеткіштеріне қол жеткізу үшін $100 миллиард доллардан астам қаражат қажет болады. «Басқа дамушы нарықтардағы және табысы төмен және орташа деңгейдегі елдерде атом энергетикасы саласындағы басқа жобалар сияқты, Египеттің «Эль-Дабаа» жобасы өзінің жеткізушісі Ресей Федерациясынан тиімді пайыздық мөлшерлемемен және тиімді өтеу мерзімімен айтарлықтай жеңілдікпен несиелер алады. Жеткізуші тарапынан мұндай қаржыландыру, егер қол жетімді болса, таза энергия да, климаттық инвестициялар да өте қажет Африка елдерінде атом энергетикасын дамытуға ықпал етеді», — делінген баяндамада.
МАГАТЭ сонымен қатар Дүниежүзілік банкпен ынтымақтастыққа үлкен үміт артады. 2025 жылдың 26 маусымында агенттік пен Дүниежүзілік банк тобы ядролық энергияны қауіпсіз, сенімді және жауапкершілікпен пайдалануды қолдайтын серіктестік құрды. Әріптестік шеңберінде Дүниежүзілік банк іс жүзіндегі атом энергоблоктарының қызмет ету мерзімін ұзартуға үлес қосуға және энергия жүйелерін және олармен байланысты инфрақұрылымды жаңғыртуды қолдауға ниетті.
Ол сондай-ақ шағын және орта реакторлардың әлеуетін арттыру үшін жұмыс істейді. «Келісім атом энергетикасына тікелей қаржы ресурстарының ағынын өзгертеді және әсер етеді. Ол сондай-ақ басқа көп жақты банктердің кеңірек қатысуы үшін катализатор ретінде қызмет етуі мүмкін, Африка елдеріне өздерінің ядролық бағдарламаларын қаржыландыруға жаңа мүмкіндіктер ашады. Бұл олардың ядролық бағдарламаларын қаржыландыру үшін бюджеттік мүмкіндіктері шектеулі Африка елдеріне көбірек ресурстар беруге мүмкіндік береді», – деп атап өтілген баяндамада.
Сондай-ақ, МАГАТЭ шығындарды азайтудың және тәуекелдерді бөлудің бірнеше әдісін ұсынады. Солардың бірі – ҚААС-қа «тапсырыс кітабын» жасау. Шешімнің мәні – электр энергиясын сатуды қамтамасыз ететін әлеуетті тұтынушылар консорциумын құру. Сенімді сату жобалардың жүзеге асырылуын арттырады, сонымен қатар бірнеше көздерден қаржыландыру мен мамандарды тартуға және қатысушылар арасында тәуекелдерді бөлуге мүмкіндік береді.
Екінші әдіс – дәстүрлі түрде электр энергиясының ірі тұтынушылары болып табылатын және өз объектілерін сенімді энергиямен қамтамасыз етуге мүдделі тау-кен компанияларын қаржыландыруға тарту.
«Африка елдері халықтың қарқынды өсуі мен индустрияландыруды бастан өткеріп жатқандықтан, ядролық энергия тек сенімді және төмен көміртекті шешім ретінде ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік-экономикалық даму мен ұзақ мерзімді энергетикалық тәуелсіздікті қолдау құралы ретінде қарастырылуда», — деген сенімде есеп авторлары. МАГАТЭ Африка елдерінде атом энергетикасында жобаларды тезірек енгізуге ықпал ететін сараптамалық қолдаудың түрлі нұсқаларын ұсынады.
