Халықаралық энергетикалық агенттік (ХЭА) маусым айында Global Critical Minerals Outlook 2024 аналитикалық шолуын жариялады. Алдын ала зерттеуде энергияның ауысуын қамтамасыз ететін металл нарықтарындағы болашақ жағдайды болжауға баса назар аударылады. Алайда, бізге өткен жылдың қорытындысы бойынша металдарды тұтынушы салаларда (жел және күн энергетикасы, аккумулятор саласы және т.б.) және металл нарықтарында көріністі егжей-тегжейлі көрсететін фактілер мен процестер тіркелген нарықтарға шолу қызықты болып көрінді.
ХЭА-ның энергиялық ауысу металдарына литий, кобальт, графит және никель жатады, олар жинақтағыштарды, мысты (кабельдер мен электр желілері үшін), жел қондырғыларының қозғалтқыштары, электромобильдер және басқа да жоғары технологиялық қосымшалар үшін қажет сирек жер металдарын СЖМ) өндіру үшін қолданылады, мыс
Түпкілікті тұтыну нарықтарының тенденциялары
Бұл бөлім қызықты, өйткені бұрыннан болған оқиғалар бар – ал бұл өз бетінше болжаудың жалғыз сенімді негізі. Фактілер энергияға ауысу жолдары оңай емес екенін және көбінесе мемлекеттік қолдау шараларына – салық жеңілдіктеріне, субсидияларға, алынған рұқсаттарды жеңілдетуге және т.б. тікелей байланысты екенін көрсетеді, бірақ ерекшеліктер де бар.
Фотоэлектрлік қондырғылар (ФЭҚ) әлемдегі ЖЭК-те генерация өсімінің төрттен үш бөлігін құрады. Жаңа ФЭҚ белгіленген қуатының көлемі 2023 жылы 420 ГВт-қа жетті. Мемлекеттік субсидиялардан кезең-кезеңімен бас тартқанына қарамастан, Қытай бұл көлемнің 62% құрады. 2023 жылы ел 2022 жылы бүкіл әлем берген көлемдегідей ФЭҚ-ді пайдалануға берді. ЕО-да күн энергетикасы бір тоқсанға өсіп, 2023 жылы рекордтық 52 ГВт-қа жетті. АҚШ-та ФЭҚ қуатының өсімі жеткізілім тізбегінің жақсаруы, федералдық салық жеңілдіктері және аймақтық биліктің қолдауы арқасында өткен жылмен салыстырғанда 50% құрады.
Жел энергетикасында 2022 жылы 20%-ға төмендегеннен кейін әлемде жаңа қуаттардың іске қосылуы 60% -ға өсіп, 120 ГВт-қа жетті. Олардың 60%-дан астамы Қытайға тиесілі болды. Қытай 2022 жылмен салыстырғанда кіріс қуаты көлемін екі есеге дерлік арттырды. ЕО-да жер үсті жел энергетикасын орналастыру баяулады: өткен жылы жаңа қуат көлемі 2023 жылы 10%-дан аз өсті. «Жаңа жобалар көптеген қиындықтарға тап болады, олардың арасында жабдық құнының өсуі, инфляция және жеткізілім қиындықтары бар, осыған байланысты компаниялар тендерлерге қатысуға талпынбайды. Еуропаның көптеген елдерінде жел энергетикасы жобаларын жүзеге асыруға рұқсат алудың баяу және күрделі процедураларынан туындаған мәселелерге қарсы шаралар қабылданды. Бірақ бұл шаралардың жаңа қуаттарды орналастыруға әсері байқалуы үшін уақыт қажет», – делінген хабарламада. АҚШ-та қосымша жел қуатының көлемі төрттен біріне қысқарды. Негізгі себеп – инфляцияны төмендету туралы заңды (IRA) қолдану кезінде болашақ салық несиелерімен байланысты белгісіздік. ХЭА сарапшылары IRA әрекетінің арқасында жел қуатын енгізу алдағы жылдары жеделдетіледі деп санайды.
Жер үсті жел энергетикасы жобалары 2023 жылы әлемдегі жаңа қуаттардың 85%-дан астамын құрады. Теңіз ЖЭС сегменті, Қытайдан басқа, инвестициялық шығындардың бірнеше жыл бұрынғыға қарағанда 20%-дан астам өсуіне тап болды. Бұл АҚШ пен Ұлыбританияда 2023 жылы жиынтық қуаты 15 ГВт болатын жобалардың кейінге қалдырылуына немесе жабылуына әкелді. Мұның себебі – бұрын келісілген баға енді құрылыс шығындарын өтемеді.
Болашақта ХЭА мамандары бүкіл әлемде жаңартылатын қуаттардың айтарлықтай өсуін болжайды – 130-дан астам ел қолдау шараларын жариялады. Алайда кедергілер жоғары пайыздық мөлшерлеме және табыс төмендігі болады. Мыс, кремний және СЖМ сұранысының көлемі жаңартылатын қуаттарды орналастыру көлеміне байланысты болады.
Электролизерлер сегментінде Қытай жетекші орынға ие болды. 2020 жылы компания әлемдік қуаттылықтың 10%-дан азына ие болды. 2023 жылдың соңына қарай ол оларды 650 МВт-қа дейін көтерді және қазіргі уақытта әлемдік электролизерлік қуаттың жартысына жуығын құрайды. Бір уақытта қытайлық компаниялар электролизерлердің бірлік қуатын арттырды, ал енді кейбіреулерінің қуаты 100 МВт-тан асады. Еуроодақ екінші орынға көшті. 2023 жылы оған тек 70 МВт электролизерлік қуат қосылды. Сол жылы АҚШ 30 МВт-тан астам қосты, бұл орнатылған қуаттылығы бойынша үшінші нарық. «Сұраныстың белгісіздігі және нормативтік-құқықтық базада айқындықтың болмауы, сондай-ақ инфляция және қолдау тетіктерін баяу енгізу сияқты соңғы уақыттағы қиындықтар басқа аймақтарда электролизерлердің жылдам құрылысына кедергі келтіреді», – делінген зерттеуде.
2023 жылы электромобильдер сегментінде шамамен 14 миллион дана сатылды, бұл сол жылы жалпы сатылымның 18% құрайды. 2022 жылы бұл үлес 14% құрады. Барлық сатылымдардың 95% дерлігі Қытай, Еуропа және АҚШ-қа тиесілі болды.
Қытай электромобильдер сатылымының әлемдік көлемінің 60% құрайды. Қазір онда жаңа тіркелген көліктердің үштен бірінен астамы – электрлік. Бірақ, егер 2022 жылы өсім 80% құраса, 2023 жылы тек 35% ғана құрады. Мұның себебі – 2023 жылы электромобильдерді сатып алуға субсидиялау бағдарламасының аяқталуы. Қытай нарығында баға бәсекелестігі, шоғырландыру және экспортқа бұрылу басталды. 2023 жылы Қытай 1,2 миллион электромобиль экспорттады, бұл 2022 жылмен салыстырғанда 80%-ға өсті. Негізгі өткізу нарықтары Еуропа мен Азия-Тынық мұхиты болды. 2024 жылы Қытайда сатылған барлық автомобильдердің шамамен 45% электрлік болуы мүмкін деп есептеледі.
Еуропа – электромобильдердің екінші ірі нарығы, 2023 жылы ол әлемдік сатылымның 25% немесе 3,2 млн дананы құрады. Жалпы, сату қарқыны жеделдеді (2022 жылы 15%-ға қарағанда 20%). Дегенмен, әртүрлі елдердегі сату динамикасы әртүрлі. Германияда электромобильдердің сатылымы барлық субсидиялардың кенеттен тоқтатылуына байланысты 2022 жылы 30% болса, 2023 жылы 25%-ға дейін төмендеді (олар 2024 жылдың соңына дейін жарамды болады деп болжанған). Еуропаның басқа елдерінде электромобильдер сатылымы өсті: Нидерландыда өсім – 30%, Ұлыбритания мен Францияда — 25%, Швецияда 60% құрады.
АҚШ-та электромобильдердің сатылымы 2023 жылы 1,4 миллион данаға дейін өсті, өсім 2022 жылмен салыстырғанда 40% құрады, дегенмен сатылған машиналардың жалпы көлеміндегі электромобильдердің сату үлесі небәрі 10%-ға жетті. Сатылымдар IRA шеңберіндегі жеңілдіктермен қамтамасыз етілді. Бірақ зерттеу көрсеткендей, 2024 жылы ережелердің өзгеруіне байланысты салық жеңілдіктеріне жататын көлік құралдарының саны айтарлықтай азайды.
Әлемнің басқа елдерінде электромобильдер сатылымы 70%-ға өсіп, 1 миллион данаға жетті.
Металл нарығының тенденциялары
2023 жылы энергиялық ауысу технологиялары тарапынан энергиялық ауысу металдарына сұраныс басқа сегменттерге қарағанда жоғары болды. Сонымен мыс үшін сұраныстың өсуі 24% құрады, ал мысқа жалпы сұраныс тек 3%-ға өсті. Литийге сұраныс жалпы сұраныстың 30% өсуі кезінде 56%-ға өсті. Никельге – тиісінше 15% және 8%.
Алайда, энергиялық ауысудың барлық металдары нарықтарында ұсыныс сұраныстан басым болғандықтан, кейде олардың бағасы айтарлықтай төмендеді. Бәрінен қиыны, литий бағасы 75%-ға төмендеді, никель, кобальт және графит бағасы 30-40%-ға төмендеді. Мыс ең тұрақты болды, мұнда бағалар айтарлықтай тұрақты болып қалды. «Соңғы екі жылда ұсыныстың өсу қарқыны сұраныстың өсу қарқынынан асып түсті. Барлық жерде – Африкадан бастап Индонезия мен Қытайға дейін – жаңа жобалар қолданыстағы ұсынысқа айтарлықтай көлем қосып, тез пайдалануға енгізілді. Индонезиядан никель жеткізілімінің айтарлықтай артуы айқын мысал болып табылады», – дейді ХЭА сарапшылары. Нәтижесінде 2023 жылы сұраныстың өсуіне қарамастан, энергияға ауысудың металдар нарығының көлемі 10%-ға $325 млрд-қа дейін қысқарды.
Аккумуляторлық металдар бағасының төмендеуінің себебін есеп авторлары сонымен қатар қорларды құру деп атайды – бұл электромобильдерге және соның салдарынан батареяларға, сондай-ақ металдардың өзіне сұраныстың төмендеу нәтижесі, өйткені өндірушілер бұрын өндірістің үздіксіздігін қамтамасыз ету және бағаның өсуінен қорғану үшін қорлар жасаған.
Металл өндіру сегментінде кеніштер орналасқан елдердің және олардың иелерінің географиясы, жалпы алғанда, түрлі-түсті, тек никель мен кобальттың үлестері жоғары (50%-дан астам және шамамен 70%) сәйкесінше Индонезия мен Конго Демократиялық Республикасында шоғырланған. Бірақ қайта өңдеу сегментінде Қытай басым. Ең алдымен, графит (шамамен 95%) СЖМ (90%-дан астам), кобальт (70%-дан жоғары) және литий (60%-дан жоғары) өндірісінде. Литийді өңдеуде тек Чили (толық емес 30%) және никель – Индонезия (37%) маңызды үлестерді алады. Бір қызығы, қайта өңдеу сегментін сипаттай отырып, авторлар жеткізілім көзі ретінде басқа елдерге баса назар аудара отырып, Қытайды еске алғылары келмейді.
Осылайша, энергияға ауысуды барынша ынталандыратын елдер арасында (ал бұл ХЭА есебіне сәйкес, «озық экономикалар» және Қытай, тек соңғысы ғана өзін энергияға ауысу материалдармен толық қамтамасыз етеді. Қалғандары, керісінше, қытайлық жеткізілімге тәуелді. Өндіру сегментінде Қытай географиялық болмаса да, ең болмаса өндіруші кәсіпорындардың иесі ретінде өзін шикізатпен қамтамасыз етеді.
Болжамдар
ХЭА талдаушыларының модельдеріне сәйкес, «таза энергияны» орналастыру барлық үш сценарийде (STEPS (қолданыстағы саясат сценарийі), APS (жарияланған міндеттемелер сценарийі) және NZE (2050 жылға қарай таза нөлдік шығарындылар) жалғасады. Күн және жел станциялары қосымша өндіруші қуаттардың ең көп көлемін алады, электр желілері кеңейеді, электромобильдер өндірісі артады және нәтижесінде батареяларға сұраныс артады.
Сыни металдарға деген қажеттілік өсе береді. Сонымен, STEPS сценарийінде ол 2030 жылға қарай екі есе өседі. APS сценарийінде ол одан да жоғары. Ал NZE сценарийінде металдарға деген қажеттілік 2030 жылға қарай – үш есе, ал 2040 жылға қарай төрт есе артады. Ең жоғары өсімді литий көрсетеді – оған сұраныс NZE сценарийінде 2040 жылға қарай 9 есе өседі. «Ұсыныс жақсы деңгейде болатын бүгінгі нарықтың болашаққа бағдар болуы екіталай, өйткені маңызды металдарға сұраныс өсуде», – деп ескертеді есеп авторлары.
Сұраныстың өсуінен кейін энергияға ауысу металдары нарығының көлемі де артады. ХЭА сарапшыларының бағалауы бойынша, NZE сценарийінде 2040 жылға қарай энергияға ауысу металдарының — мыс, литий, никель, кобальт, графит және сирек жер элементтерінің жиынтық нарықтық құны екі еседен астамға артып, $770 млрд жетеді. Сол нарық көлемінің «бүгінгі» бағасы шамамен $325 млрд құрайды. Салыстыру үшін темір рудасы нарығының көлемі шамамен бірдей. ХЭА ойлағандай, 2040 жылға қарай мыс нарығы осындай көлемге жетеді.
Аймақтық тұрғыдан алғанда, Латын Америкасы тау-кен металлургия өнімдерінің нарықтық құнының ең үлкен көлемін алады – 2030 жылға қарай шамамен $120 млрд. Индонезия ең жылдам өсуді көрсетеді, никель өндірісінің өсуіне байланысты оның өнімдерінің нарықтық құны 2030 жылға қарай екі есе артады. Африкада дәл осындай көрсеткіш 2030 жылға қарай 65%-ға өседі. Қытайда қайта өңдеу нарығы құнының 50% шоғырланатын болады. Маңыздысы: есепті жасаушылар атап өткендей, «біз жүргізген мәлімделген жобаларды талдау жеткізілімдерді әртараптандырудағы шектеулі прогресті көрсетеді».
Росатом литий мен СЖМ-ді кеннен бастап дайын өнімдерге – электромобильдерге, жел қондырғыларына және т.б. пайдаланудың толық технологиялық тізбегін құруға қатысады. Ресейдегі литий сегментінде Росатом Норникельмен серіктестікте Колмозер литий кен орнында кеніш салуды жоспарлап отыр және литий батареяларын өндірудің толық циклі орналастырылатын екі гигафабрика салады. Олар ресейлік электромобильдерге орнатылады.
СЖМ сегментінде Росатом лопарит концентратын шығаратын Ловозер КБК-на және осы концентраттан титан, тантал, ниобий және ұжымдық СЖМ концентратын алатын Соликам магний зауытына (СМЗ) ие. Қазіргі уақытта СМЗ жеке СЖМ концентраттарын шығаратын кәсіпорын құру бойынша жұмыс жүргізуде. Неодим және празеодим концентраттары өз кезегінде тұрақты магниттер жасауға қатысады. Оларды өндіру зауыты да Росатомның жоспарында. Бұл магниттер, атап айтқанда, Росатомның жел энергетикалық дивизионына, сондай-ақ электромобильдер өндірісіне жеткізіледі.
