Rosatom, radyoaktif atık (RA) ve kullanılmış nükleer yakıt (KNY) dâhil olmak üzere tehlikeli radyoaktif maddelerin işlenmesinde uzun yıllara dayanan uzmanlığa sahip. Yıllar içinde geliştirilen çözümler ve yetkinlikler, Rosatom’un Rusya’daki tehlikeli miras sahalarının ıslahına katkıda bulunmasını sağlıyor. Nükleer enerji kuruluşu ayrıca benzersiz deneyimini diğer ülkelerle paylaşarak bu ülkelerde miras yönetim projelerini hayata geçiriyor. Bu faaliyetler, nükleer endüstrinin insanlar ve çevre üzerindeki olumsuz etkiyi en aza indirme hedeflerine oldukça uygun.
Rusya
Rusya, RA ve KNY yönetimi için iyi gelişmiş ve sürekli genişleyen bir altyapıya sahip birkaç ülkeden biri olma özelliği taşıyor. Kullanılmış nükleer yakıt, yakıt döngüsüne yeniden dâhil edilecek bölünebilir maddelerin çıkarılması için işleniyor. Radyoaktif atıklar (tüm yararlı maddeler çıkarıldıktan sonra geriye kalan her şey) güvenli hale getirilip bertaraf için gönderiliyor.
Rosatom’un bünyesindeki Ulusal Radyoaktif Atık Yönetimi Operatörü (NORWM), RA’nın ekosistemden nihai olarak ayrı tutmak için yüzeye yakın depolar inşa ediyor ve işletiyor. Depolardan biri 2016 yılında Novouralsk, Sverdlovsk Bölgesi’nde faaliyete geçti. 2020 yılında geliştirilen ve genişletilen deponun 2036 yılına kadar faaliyette kalması planlanıyor. Yüzeye yakın benzer depolar Çelyabinsk ve Tomsk bölgelerinde de inşa ediliyor.
NORWM ayrıca Nizhnekansky kaya masifinde 500 metre derinlikte bir yeraltı araştırma laboratuvarı inşa ediyor. Laboratuvarın temel amacı, orta ve yüksek seviyeli radyoaktif atıkların masifin derin jeolojik oluşumlarına gömülmesi olasılığını incelemek olacak.
Rosatom, nükleer denizaltıların ve diğer nükleer ve radyasyon açısından tehlikeli deniz araçları ile tesislerin hizmetten çıkarılması ve bertaraf edilmesiyle de ilgileniyor. Bunlara örnek olarak1960-1980’lerde nükleer buzkıranlara yakıt ikmali yapmak için kullanılan Lepse depo gemisi verilebilir. Rosatom, kullanılmış nükleer yakıtı gemiden çıkardı ve gövdeyi kıç ve baş kısımları olarak ayırdı. Bu parçalar usulüne uygun olarak paketlendikten sonra diğer benzer parçalarla Murmansk Bölgesi’nde bulunan Sayda Körfezi’ndeki uzun vadeli bir depolama tesisinde saklanıyor.
Bu faaliyetler Rosatom’un nükleer arka uçtaki (nükleer ve radyasyon açısından tehlikeli tesislerin işletimden çıkarılması) faaliyetlerinden sadece birkaçını oluşturuyor. Rosatom miras yönetimi konusunda kapsamlı yetkinliklere sahip olduğundan hükümet, nükleer enerji kuruluşunu Rusya’da nükleer ile ilgili olması gerekmeksizin diğer tehlikeli sanayi tesislerinin işletimden çıkarılması faaliyetlerine liderlik etmesi için görevlendirdi.
Bu alandaki ilk proje, Çelyabinsk yakınlarındaki Avrupa’nın en büyük çöp depolama alanının ıslah edilmesiydi. Proje 2021 yılında tamamlandı ve o yıldan bu yana Çelyabinsk’teki hava kalitesi iyileşti. Eski çöp sahası artık şehirdeki çim alanlar için çiçek yetiştirmek üzere kullanılıyor. Dolayısıyla proje en iyi ekolojik uygulamalara örnek teşkil edebilir. Öte yandan Rosatom Magnitogorsk’ta belediyeye ait bir çöp sahasını ıslah ediyor.
Kuruluşun miras yönetim projelerinden bazıları çok daha karmaşık ve geniş kapsamlı olma özelliği taşıyor. Bunlar arasında Irkutsk Bölgesi’ndeki Baykal Selüloz ve Kâğıt Fabrikası ve UsolyeKhimProm kimya tesisi ile Leningrad Bölgesi’nde bulunan Krasny Bor’daki bir endüstriyel atık depolama sahasının güvenli hale getirilmesi sayılabilir. UsolyeKhimProm için ise hükümet Rosatom’u eski kimyasal üretim sahasındaki tehlikeli tesislerle ilgilenmek üzere görevlendirdi. Şimdiye kadar, sahadaki tüm yer üstü ve yer altı yapılarının %90’ından fazlası söküldü.
Rusya’daki tüm miras projelerinin yanı sıra faydalı malzemelerin yeniden ekonomik dolaşıma sokulması amacıyla geri dönüşüm çözümlerinin geliştirilmesi ve benimsenmesi çalışmaları da yürütülüyor.
Rusya kullanılmış nükleer yakıtı atık değil kaynak olarak değerlendiriyor. Rosatom’un yan kuruluşu Mayak, 45 yılı aşkın süredir çeşitli reaktörlerden elde edilen kullanılmış nükleer yakıtı yeniden işleyerek ondan yararlı bölünebilir malzemeler ve tekil izotoplar elde ediyor. Bu tür malzemeler özellikle “kapalı” nükleer yakıt döngüsüne geçişte kullanılabiliyor. Bu amaçla, Seversk’te ilk kez bir nükleer güç santrali ile hızlı nötron reaktörü ve yakıt yeniden işleme tesislerini tek bir sahada birleştirecek deneysel bir enerji üretim tesisi inşa ediliyor.
Günümüzde, kullanılmış nükleer yakıttan elde edilen tüm bölünebilir maddeler, termal reaktörler ve Beloyarsk NGS’nin 4’üncü Ünitesinde kurulu olan BN-800 hızlı reaktör için nükleer yakıt üretiminde kullanılıyor. Bu reaktör bir yılı aşkın süredir tamamen geri dönüştürülmüş yakıtla ve zenginleştirilmiş uranyum kullanılmadan faaliyet gösteriyor.
Bu arada Rosatom, termal nötron reaktörlerinden çıkan kullanılmış nükleer yakıt için çözümleri geliştirmeye ve yeniden işleme kapasitelerini artırmaya devam ediyor. KNY’nin yeniden işlenmesine yönelik ticari çözümleri ve ekipmanları test etmek ve pilot uygulama yapmak üzere Zheleznogorsk’taki Maden ve Kimya Fabrikasında deneysel bir tesisin ikinci bölümü faaliyete geçmek üzere.
Nükleer olmayan sektörlerde döngüsel ekonomi yaklaşımının bir parçası olarak, Tehlike Sınıfı I ve II atıkları işlemek ve bunlardan çıkarılan yararlı bileşenleri geri dönüştürmek için yedi eko- teknoloji parkı inşa ediliyor. Örneğin bu tesislerden biri lityum-iyon pilleri, bir diğeri lambalar gibi cıva atıklarını geri dönüştürecek.
Denizaşırı
Rosatom, nükleer ve radyasyon açısından tehlikeli tesisleri güvenli hale getirerek diğer ülkelerdeki miras yönetimi girişimlerini destekliyor. Bu girişimler, 2024 sonuna kadar yürürlükte olan BDT Uranyum Maden Sahası Rehabilitasyon Programı tarafından yönetiliyor ve diğerlerinin yanı sıra, Tacikistan’ın Istiklol kenti yakınlarındaki Taboshar maden sahasında bulunan dört uranyum atık çöplüğünün ve zenginleştirme tesisinin bir çöplüğünün Rosatom tarafından ıslah edilmesini içeriyor. Tacikistan Ulusal Bilimler Akademisi Kimyasal, Biyolojik, Radyasyon ve Nükleer Güvenlik Ajansı’nın izleme verilerine göre, ıslah edilen sahalardaki arka plan radyasyonu doğal seviyelere düştü. Bundan sonra ülkenin Sughd bölgesindeki artık yığınlarını ıslah edilecek. 2024 yılından sonra ıslah projeleri yeni bir hükümetler arası anlaşma ile yönetilecek.
Rosatom’un teknik çözümleri hem eski atık depolama alanlarını güvenli hale getirmeyi hem de iyileştirme faaliyetlerinden olumlu bir ulusaşırı etki elde etmeyi mümkün kılıyor. Örneğin, atık depolama alanlarından radyoaktif sızıntıları önlemek için kullanılan çözümler, çeşitli ülkelerden akan Orta Asya nehirlerinin güvenliğini artırdı ve bu da tüm bölgenin çevresi üzerinde olumlu bir etkiye sahip.
Rosatom ayrıca Belaruslu meslektaşları ile radyoaktif ve endüstriyel tehlikeli atıkların yönetimi için iş birliği fırsatlarını da görüşüyor. Taraflar özellikle, Belarus’un Gorodok kasabası yakınlarındaki bir pestisit atık sahasının ıslahı için ortak girişim başlatmayı planlıyor.
Rosatom Enerji Mühendisliği ve Endüstriyel Çözümler Genel Müdür Yardımcısı Andrey Nikipelov konuyla ilgili şunları söyledi: “Sürdürülebilirlik Rosatom’un yabancı ülkelerle iş birliğindeki önceliklerinden biridir. Mevcut çevre sorunlarını ortaklaşa çözmeye ve gelecekte benzer sorunları önleyecek teknolojiyi ve çözümleri geliştirmeye çalışıyoruz.”
