Xalqaro energetika agentligi (XEA) iyun oyida Global Critical Minerals Outlook 2024 tahliliy umumlashtirishni e’lon qildi. Tadqiqotning dastlabki xulosasida energiya oʻtishini taʼminlovchi metallar uchun bozorlardagi kelajakdagi vaziyat prognoziga eʼtibor qaratiladi. Biroq, biz o‘tgan yil oxirida bozorlarni ko‘rib chiqishni yanada qiziqarli deb topdik. Unda metallarni iste’mol qiladigan sanoat (shamol va quyosh energiyasi, akkumulyator sohasi va boshqalar) va metall bozorlarida suratni batafsil yorituvchi faktlar va jarayonlar qayd etildi.
XEA energiya o’tish metallariga litiy, kobalt, grafit va nikel kiradi, ular saqlash qurilmalari ishlab chiqarish uchun ishlatiladi, mis (kabellar va elektr tarmoqlari uchun), kamyob yer metallari (KYM) shamol turbinalari, elektromobillarining dvigatellari uchun zarur bo‘lgan va boshqa yuqori texnologik ishlar uchun.
Yakuniy iste’mol bozorlaridagi tendentsiyalar
Ushbu bo‘lim qiziq, chunki unda allaqachon ro‘y bergan voqealar mavjud – va bu mustaqil prognozlash uchun yagona ishonchli asosdir. Faktlar shuni ko‘rsatadiki, energiya o‘tish yo‘llari oson emas va ko‘pincha davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlanadigan choralarga – soliq imtiyozlari, subsidiyalar, ruxsatnomalarni soddalashtirish va boshqalarga bog‘liq, istisnolar ham yo‘q emas.
Fotoelektrik qurilmalar (FEQ) dunyoda qayta tiklanadigan energiya ishlab chiqarish hajmining to’rtdan uch qismini tashkil etdi. Yangi FEQlarning o‘rnatilgan quvvati 2023 yilda 420 GVtga yetdi. Davlat subsidiyalarining bosqichma-bosqich yoʻq boʻlib ketganiga qaramay, ushbu hajmning 62% ni Xitoy tashkil etgan. 2023 yilda mamlakat 2022 yilda butun dunyo bo‘ylab ko‘plab FEQlarni foydalanishga topshirdi. Yevropa Ittifoqida quyosh energiyasi to‘rtdan bir qismga o‘sib, 2023 yilda rekord darajada 52 GVtga yetdi. Qo‘shma Shtatlarda ta’minot zanjiri sharoitlarining yaxshilanishi, federal soliq imtiyozlari va mintaqaviy hukumatlarning qo‘llab-quvvatlashi tufayli FEQ quvvati yiliga 50 foizga oshdi.
Shamol energiyasida, 2022-yilda 20% pasaygandan so‘ng, dunyoda yangi quvvatning ishga tushirilishi 60% ga oshdi, 120 GW ga yaqinlashdi. Ulardan Xitoy 60% dan ortiqni tashkil etdi. Xitoy 2022 yilga qaraganda topshirilgan quvvat hajmini deyarli ikki barobarga oshirdi. EUda dengiz shamoli quvvatini joylashtirish sekinlashdi: o‘tgan yili yangi quvvat hajmi 2023 yilda 10% dan kam bo‘lmagan miqdorda oshdi. «Ishlab chiquvchilar bir nechta qiyinchiliklarga duch kelmoqdalar, jumladan uskunalar xarajatlarining ko‘tarilishi, inflyatsiya va ta’minot zanjiri cheklovlari, bu ularni raqobatbardosh kim oshdi savdosida ishtirok etishga kamroq intildi. Yevropaning aksariyat davlatlari shamol loyihalari uchun jadal va murakkab ruxsat berish tartib-taomillari keltirib chiqaradigan qiyinchiliklarni bartaraf etish siyosatini joriy etishdi. Biroq, ushbu siyosatlarning ta’siri joylashtirish tendentsiyalarida ko‘rinishi uchun vaqt kerak bo‘ladi.«, — deyiladi xabarda. AQShda qo‘shimcha shamol quvvati hajmi to‘rtdan bir qismga kamaygan. Asosiy sabab – Inflyatsiyani kamaytirish to‘g‘risidagi qonun (IRA) qo‘llanilishida kelajakdagi soliq imtiyozlari bilan bog‘liq noaniqliklar. XEA tahlilchilarining fikricha, IRA harakati tufayli kelgusi yillarda shamol quvvatining ishga tushishi tezlashadi.
Dengiz shamol elektr energiyasi loyihalari 2023 yilda dunyodagi yangi quvvatning 85% dan ortigʻini tashkil etdi. Xitoydan tashqari dengiz SHES segmenti investitsiya xarajatlari bir necha yil avvalgiga qaraganda 20% dan oshishiga duch keldi. Bu 2023 yilda AQSh va Buyuk Britaniyada jami 15 GVt loyihalarning qoldirilishi yoki bekor qilinishiga olib keldi. Sababi, ilgari kelishilgan narxlar endi qurilish xarajatlarini qoplamagan.
Kelajakda XEA mutaxassislari butun dunyo boʻylab qayta tiklanuvchi quvvatlarning sezilarli darajada oshishini kutmoqda – 130 dan ortiq mamlakat qoʻllab-quvvatlash chora-tadbirlarini eʼlon qildi. Biroq toʻsiqlar yuqori foiz stavkalari va kam hosildorlik boʻladi. Yangi qayta tiklanadigan quvvatlarning joriy etilish hajmidan mis, kremniy va kamyob yer metallariga bo‘lgan talab hajmi bog‘liq bo‘ladi.
Elektrolizerlar segmentida yetakchi o‘rinni Xitoy egalladi. 2020 yilda kompaniya jahon quvvatlarining 10% dan kamrog‘iga ega edi. 2023 yil oxiriga kelib, ularni 650 MVtga oshirdi va hozirda dunyodagi elektrolizer quvvatlarining deyarli yarmi unga to‘g‘ri keladi. Shu bilan birga, Xitoy kompaniyalari elektrolizerlarning yagona quvvatini oshirdilar va hozir ba’zilarining quvvati 100 MVt dan oshadi. Yevroittifoq ikkinchi o‘ringa ko‘tarildi. 2023 yilda u yerda faqat 70 MVt elektrolizer quvvati qo‘shildi. AQSh esa o‘sha yili 30 MVt dan ortiq quvvat qo‘shdi, bu o‘rnatilgan quvvatlar bo‘yicha uchinchi yirik bozor. «Talab noaniqligi va normativ aniqlikning yo‘qligi, shuningdek, inflyatsiya va qo‘llab-quvvatlash mexanizmlarini jadal amalga oshirish kabi so‘nggi qiyinchiliklar boshqa mintaqalarda elektrolizlarni tezroq qabul qilishga to‘sqinlik qilmoqda«, — deyiladi tadqiqotda.
Elektromobillar segmentida 14 yilda deyarli 2023 million dona sotilgan, bu o‘sha yili umumiy sotuvlarning 18 foizini tashkil etadi. 2022 yilda ushbu ulush 14% ni tashkil etdi. Barcha savdolarning deyarli 95 foizi Xitoy, Evropa va AQShdan kelgan.
Xitoy global elektromobillar sotuvining 60% ni tashkil etadi. Endi yangi ro‘yxatdan o‘tgan avtomobillarning uchdan bir qismidan ko‘prog‘i elektr. Ammo, agar 2022 yilda o‘sish 80% ni tashkil etgan bo‘lsa, 2023 yilda bu atigi 35% edi. Sababi, 2023 yilda elektromobillarni sotib olish boʻyicha subsidiya dasturining yakunlanishi. Xitoy bozorida narx raqobati, konsolidatsiya va eksportga burilish boshlandi. 2023 yilda Xitoy 1,2 million elektromobil eksport qildi, bu 2022-yil bilan 80% ko‘pdir. Asosiy savdo bozorlari Evropa va Osiyo-Tinch okeani mintaqasi edi. Maʼlumotlarga koʻra, 2024 yilda Xitoyda sotilgan barcha avtomobillarning qariyb 45% elektr boʻlishi mumkin.
Yevropa elektromobillar uchun ikkinchi yirik bozor boʻlib, 25 yilda global sotuvlarning 25% yoki 2023 million birlikni tashkil etadi. Umuman olganda, sotish tezligi tezlashdi (20 yilda 15% va 2022% ). Biroq, sotish dinamikasi mamlakatdan mamlakatga farq qiladi. Germaniyada barcha subsidiyalarning to‘satdan tugashi sababli elektr transport vositalarini sotish 30 yilda 2022% dan 2023 yilda 2023% gacha pasaydi (ular 2024 yil oxirigacha kuchga kirishi kerak edi). Evropaning boshqa mamlakatlarida elektromobillarning sotilishi oshdi: Niderlandiyada o‘sish 30%, Buyuk Britaniyada va Frantsiyada – 25%, Shvetsiyada – 60%.
Qo‘shma Shtatlarda 2023 yilda elektromobillarning sotilishi 1.4 million donaga etdi, bu 40 yilga nisbatan 2022 foizga o‘sdi, garchi avtomobillarning umumiy savdosida elektromobillar savdosi ulushi atigi 10 foizga etdi. Sotuvlar IRA imtiyozlari bilan qo‘llab-quvvatlandi. Ammo, tadqiqotda ta’kidlanganidek, 2024 yilda qoidalarning o‘zgarishi tufayli soliq imtiyozlariga tortiladigan transport vositalari soni sezilarli darajada kamaydi.
Dunyoning boshqa mamlakatlarida elektromobillarning sotilishi 70 foizga oshdi va deyarli 1 million donaga yetdi.
Metall bozoridagi tendentsiyalar
2023 yilda energiya oʻtish texnologiyalaridan energiya oʻtish metallariga boʻlgan talab boshqa segmentlarga nisbatan yuqori boʻlgan. Shunday qilib, mis uchun talabning o‘sishi 24%, misga bo‘lgan umumiy talab esa atigi 3% ga oshdi. Litiyga bo‘lgan talab 56% ga oshdi va talabning umumiy o‘sishi 30% ga oshdi. Nikel – mos ravishda 15% va 8%.
Biroq, energiya o‘tishidagi barcha metall bozorlarida taklif talabdan ko‘p bo‘lgani sababli, ba’zan sezilarli darajada, ularning narxlari pasaydi. Eng keskin pasayish litiyning narxida bo‘ldi, u 75%ga tushdi, nikel, kobalt va grafit narxlari 30 – 40%ga pasaydi. Mis narxi esa eng barqaror bo‘lib, umuman olganda, barqaror darajada qoldi. «Yangi ta’minotning kengayib borishi so‘nggi ikki yil ichida talab o‘sishidan yuqori bo‘ldi. Afrikadan Indoneziyagacha va Xitoygacha yangi loyihalar ancha tez onlayn tarzda kelib, ta’minot hovuziga katta hajmlarni qo‘shdi. Indoneziyadan nikel ta’minotining sezilarli darajada o‘sishi diqqatga sazovor misoldir«, – deya qayd etadi XEA ekspertlari. Natijada, talabning o‘sishiga qaramay, 2023 yilda energiya o‘tish metallar bozori hajmi 10% ga qisqarib, 325 milliard dollarni tashkil etdi.
Hisobot mualliflari, shuningdek, akkumulyatorli metallar narxlarining pasayishi sababini inventarlarni yaratish deb atashadi – bu elektromobillarga va natijada akkumulyatorlarga bo‘lgan talabning pasayishi va shuning uchun, batareyalar, shuningdek, metallarning o‘ziga bo‘lgan talabning pasayishidir, chunki ishlab chiqaruvchilar ilgari ishlab chiqarish davomiyligini ta’minlash va o‘zlarini narxlarning ko‘tarilishidan himoya qilish uchun zaxiralar yaratgan.
Metall qazib olish segmentida konlar joylashgan mamlakatlar geografiyasi va ularning egalari, umuman, rang-barang, faqat nikel va kobalt yuqori ulushga ega (50% dan ortiq va taxminan 70%) mos ravishda Indoneziya va Kongo Demokratik Respublikasida jamlangan. Biroq, qayta ishlash segmentida Xitoy dominantlik qilmoqda. Eng avvalo, grafit ishlab chiqarishda (taxminan 95%), kamyob yer metallarida (90%dan ortiq), kobalt (70%dan ziyod) va lity (60%dan ortiq) ishlab chiqarishda yetakchilik qilmoqda. Qayta ishlash segmentida sezilarli ulushlarga ega bo‘lgan davlatlar faqat lityni qayta ishlashda Chilining (30%ga yaqin) va nikeldi qayta ishlashda Indoneziyaning (37%) hissalari mavjud. Qizig‘i shundaki, qayta ishlash segmentini tavsiflashda mualliflar Xitoyni tilga olishdan qochib, boshqa davlatlarni yetkazib beruvchi manbalar sifatida ta’kidlaydilar.
Shunday qilib, energiya o’tishini eng ko‘p rag‘batlantirayotgan davlatlar orasida (bu, XEA hisobotiga ko‘ra, «taraqqiy etgan iqtisodiyotlar» va Xitoy, faqatgina Xitoy energiya o’tishi uchun materiallar bilan o‘zini to‘liq ta’minlaydi. Boshqalar esa, aksincha, Xitoydan yetkazib berishlarga bog‘liq. Qazib olish segmentida esa, Xitoy o‘zini xom ashyo bilan ta’minlaydi, agar geografik jihatdan emas, kamida qazib olish korxonalarining egasi sifatida.
Prognozlar
XEA analitiklarining modellari bo‘yicha «toza energiya»ni joriy etish barcha uchta senariyda davom etadi (STEPS (mavjud siyosatlarni amalga oshirish senariysi), APS (e’lon qilingan majburiyatlar senariysi) va NZE (2050 yilga qadar nol chiqindilar)). Quyosh va shamol stansiyalariga qo‘shimcha energiya ishlab chiqarish quvvatlarining eng katta hajmi talab qilinadi, elektr tarmoqlari kengayadi, elektromobillar ishlab chiqarilishi oshadi va, natijada, batareyalarga bo‘lgan talab ortadi.
Kritik metallarga bo‘lgan ehtiyoj davom etib oshishda davom etadi. Shunday qilib, STEPS senariyida u 2030 yilga kelib ikki baravar oshadi. APS senariyida esa yanada yuqori bo‘ladi. NZE senariysida esa metallarga bo‘lgan ehtiyoj 2030 yilga kelib uch baravar va 2040 yilga kelib to‘rt baravar oshadi. Eng yuqori o‘sishni litiyning talabi ko‘rsatadi – NZE senariysida 2040 yilga kelib litiya talab 9 baravar oshadi. » Bugungi yaxshi ta’minlangan bozor kelajak uchun yaxshi qo’llanma bo’lmasligi mumkin, chunki kritik minerallarga talab o‘sishda davom etmoqda.», deb ogohlantiradi hisobot mualliflari.
Talabning o‘sishi bilan birga energiya o‘tish metallari bozorining hajmi ham oshadi. IEA analitiklarining hisob-kitoblariga ko‘ra, NZE senariysida 2040 yilga kelib energiya o‘tish metallari — mis, litiya, nikel, kobalt, grafit va kamyob yer elementlari — umumiy bozor qiymati ikki baravar oshib, 770 milliard dollarni tashkil etadi. “Bugungi” kunda ushbu bozorning qiymati taxminan 325 milliard dollarni tashkil etadi. Taqqoslash uchun, temir rudasi bozorining hajmi ham shunga yaqin. IEA mutaxassislari 2040 yilga kelib mis bozorining ham shunday hajmga yetishini taxmin qilmoqdalar.
Mintaqaviy jihatdan, Latin Amerikasi tog‘-metallurgiya mahsulotlari bozorining eng katta qiymatini tashkil etadi — 2030 yilga kelib taxminan 120 milliard dollar. Indoneziya esa eng tez o‘sishni ko‘rsatadi, uning mahsulotlarining bozor qiymati 2030 yilga kelib ikki baravar oshadi, bu nikel ishlab chiqarishining oshishi bilan bog‘liq. Afrikada esa ushbu ko‘rsatkich 2030 yilga kelib 65%ga oshadi. Xitoyda qayta ishlash bozorining 50% qiymati jamlanadi. Muhim jihati shundaki, hisobot mualliflari ta’kidlaganidek, «E’lon qilingan loyihalarni tahlil qilishimiz ta’minotni diversifikatsiya qilishda cheklangan yutuqlarni ko‘rsatadi«.
Rosatom litiyni va kamyob yer metallari (KYM) rudadan tayyor mahsulotlargacha — elektromobillar, shamol turbinasi va boshqalarga qadar foydalanishning to‘liq texnologik zanjirini yaratishda ishtirok etmoqda. Litiy segmentida Rossiyada Rosatom Nornikel bilan hamkorlikda Kolmоzerskiy litiy konida konni qurishni rejalashtirmoqda va litiym-ion batareyalarini ishlab chiqarishning to‘liq siklini amalga oshirish uchun ikkita gigafabrika qurmoqda. Ushbu batareyalar Rossiya elektromobillariga o‘rnatiladi.
KYM segmentida Rosatom Lovozer kon-qurilish kombinati (GOK)ga ega bo‘lib, u loparit konsentrati ishlab chiqaradi, shuningdek, Solikamsk magniy zavodida (SMZ) ushbu konsentratdan titan, tantal, niobiy va kamyob yer metallari konsentrati ajratib olinadi. Hozirda SMZ alohida KYM konsentratlarini ishlab chiqarish korxonasini tashkil etish ustida ishlamoqda. Neodim va praziodim konsentratlari esa doimiy magnitlar ishlab chiqarishda ishlatiladi. Ushbu magnitlarni ishlab chiqarish zavodi ham Rosatom rejalari orasida mavjud. Ushbu magnitlar, xususan, Rosatomning shamol energetikasi bo‘limiga, shuningdek, elektromobillar ishlab chiqarish uchun yetkazib beriladi.
