Rosatom tarixan xavfli radioaktiv moddalar, shu jumladan radioaktiv chiqindilar (RACH) va ishlatilgan yadroviy yoqilg‘i (IYY) bilan ishlash bo‘yicha tajriba va vakolatlarga ega. Sohada yaratilgan texnologiyalar va ko‘nikmalar tufayli Rosatom Rossiyadagi xavfli obyektlarni tugatishda ishtirok etmoqda. Shuningdek, davlat korporatsiyasi o‘zining noyob tajribasini boshqa mamlakatlar bilan o‘rtoqlashmoqda va u yerda shunga o‘xshash loyihalarni amalga oshirmoqda. Ushbu faoliyat atom sanoatining inson va atrof-muhitga salbiy ta’sirini minimallashtirish maqsadlariga mantiqan mos keladi.
Rossiyada
Rossiya RACH va IYY bilan ishlash bo‘yicha rivojlangan va doimiy ravishda kengayib boradigan infratuzilmaga ega bo‘lgan kam sonli davlatlardan biridir. Ishlatilgan yadroviy yoqilg‘idan Rosatom korxonalari yoqilg‘i siklida qayta foydalanish uchun yaroqli bo‘lgan bo‘linadigan materiallarni ajratib oladi, radioaktiv chiqindilar (barcha foydali narsalar allaqachon ajratib olingan radioaktiv materiallar) esa xavfsiz holatga keltiriladi va ko‘mish uchun yuboriladi.
RACH bilan bog‘liq milliy operator (Rosatomga tarkibida) RACHning yer usti ko‘mish punktlarini yaratadi va ulardan foydalanadi, ularni ekotizimdan butunlay ajratib qo‘yadi. Ulardan biri 2016-yilda Sverdlovsk viloyatining Novouralsk shahrida ishga tushirilgan. 2020 yilda u modernizatsiya qilindi va kengaytirildi. Undan 2036-yilgacha foydalanish rejalashtirilgan. Bunday yer usti qabristonlari Chelyabinsk va Tomsk oblastlarida qurilmoqda.
NO RACH Quyi-Kan qoyali massivida 500 metr chuqurlikda noyob yer osti ilmiy-tadqiqot laboratoriyasini yaratish ustida ham ishlamoqda. Uning asosiy vazifasi massivning chuqur geologik formatsiyalarida 1 va 2 sinf (yuqori va o‘rtacha faol uzoq yashovchi) RACH‘larni uzil-kesil izolyatsiya qilish imkoniyatini tadqiq qilishdan iborat.
Bundan tashqari, Rosatom atom suv osti kemalari va boshqa yadroviy va radiatsiyaviy xavfli «flot» obyektlarini utilizatsiya qilmoqda. Misol uchun, 1960-1980-yillarda atom muzyorarlari yoqilg‘isini qayta yuklashni ta’minlagan «Lepse» suzuvchi bazalaridan IYY chiqarib olindi va korpus kesildi, quyruq va burun blok-qadoqlari shakllantirildi. Hozirda ushbu va boshqa shunga o‘xshash obyektlar Murmansk viloyatidagi Sayda labidagi uzoq muddatli saqlash punktida saqlanmoqda.
Yuqoridagilar – yadro va radiatsiyaviy xavfli obyektlarning hayotiy siklining yakuniy bosqichida davlat korporatsiyasining ish yo‘nalishlarining to‘liq bo‘lmagan ro‘yxati. Rosatomning ular bilan ishlash qobiliyati tufayli hukumat davlat korporatsiyasiga Rossiyada atom sanoati bilan bog‘liq bo‘lmagan, ammo atrof-muhit va odamlar sog‘lig‘i uchun xavfli bo‘lgan sanoat obyektlarini tugatish ishlariga rahbarlik qilishni topshirdi.
Bu yo‘nalishdagi birinchi tajriba Yevropadagi eng katta chiqindi poligoni – Chelyabinsk shahar axlatxonasini rekultivatsiya qilish bo‘ldi. Loyiha 2021-yilda yakunlandi va shundan beri Chelyabinskda havo sifati yaxshilandi. Sobiq chiqindixonada shahar maysazorlari uchun gullar yetishtirila boshlandi, shuning uchun loyiha eng yaxshi eko-amaliyotchilarga namuna bo‘la oldi. Endi Rosatom Magnitogorskdagi shahar axlatxonasini rekultivatsiya qilmoqda.
Yanada murakkab va keng ko‘lamli loyihalar – «Usoleximprom,» Baykal sellyuloza-qog‘oz kombinatini (ikkalasi ham Irkutsk viloyatida) va Krasniy Bordagi (Leningrad viloyati) sanoat chiqindilari poligonini xavfsiz holatga keltirish. Shunday qilib, sobiq «Usoleximprom» sanoat maydonchasidagi xavfli obyektlarni hal qilish uchun hukumat Rosatomni jalb qildi. Hozirda maydondagi barcha yer usti va yer osti inshootlarining 90 foizdan ortig‘i demontaj qilingan.
Rossiyani xavfli chiqindilardan xalos qilish bo‘yicha bu ishlarning barchasi qayta ishlashni ishlab chiqish va joriy etish – foydali materiallarni xo‘jalik aylanmasiga qaytarish bilan birga amalga oshiriladi.
Rossiya ishlatilgan yadroviy yoqilg‘ini chiqindi emas, resurs deb hisoblaydi. 45 yildan ortiq vaqtdan beri Rosatomning «Mayak» dasturiy ta’minoti foydali bo‘linadigan materiallar va alohida izotoplarni ajratib olish uchun turli xil reaktorlarni qayta ishlaydi. Bunday materiallardan, xususan, yopiq yoqilg‘i siklini amalga oshirish imkonini beruvchi ikki komponentli yadro energetikasiga o‘tishda foydalanish mumkin. Seversk shahrida tajriba-namoyish energiya majmuasi qurilmoqda, u yerda birinchi marta bitta maydonda tez neytron reaktorli atom elektr stansiyalari va stansiya yaqinidagi yadro yoqilg‘i siklining obyektlari taqdim etiladi.
Bugungi kunda IYYni qayta ishlashda olinadigan bo‘linadigan materiallar to‘liq hajmda issiqlik reaktorlari (RTN) va BN-800 tezkor reaktori (Beloyar AESning 4 energobloki) uchun yadroviy yoqilg‘i ishlab chiqarish uchun ishlatiladi, buning uchun boyitilgan urandan foydalanish bir yildan ko‘proq vaqt oldin butunlay to‘xtatildi.
Shu bilan birga, «Rosatom» RTN IYYni qayta ishlash texnologiyalarini takomillashtirish va quvvatlarini rivojlantirish bo‘yicha ishlarni davom ettirmoqda – Jeleznogorskdagi kon-kimyo kombinatida tajriba-namoyish markazining ikkinchi ishga tushirish majmuasi qurilishi yakunlanmoqda, u yerda IYYni qayta ishlash uchun yangi texnologik yechimlar va uskunalar sanoat miqyosida sinovdan o‘tkaziladi.
Yadro bo‘lmagan sanoat segmentida yopiq siklni ta’minlash uchun I va II xavflilik toifasidagi chiqindilarni qayta ishlash, ulardan foydali komponentlarni ajratib olish va ushbu resurslarni takroriy foydalanishga jalb qilish bo‘yicha yettita ekotexnopark barpo etilmoqda. Bunday zavodlarning birida litiy-ionli batareyalar, ikkinchisida simob chiqindilari (masalan, lampalar) va boshqalar qayta ishlanadi.
Xorijiy hamkorlar bilan
Rosatom tizimli ravishda chet eldagi xavfli obyektlarni yadroviy va radiatsiyaviy xavfsiz holatga keltirmoqda. Xususan, «Uran qazib olish korxonalari ta’siriga uchragan davlatlar hududlarini rekultivatsiya qilish» davlatlararo maqsadli dasturi (2024-yil oxirigacha amal qiladi) doirasida Tojikistonda Rosatom Istiqlol shahri yaqinidagi Taboshar sanoat maydonidagi past rudali fabrika ag‘darmasi va to‘rtta uran chiqindixonasini rekultivatsiya qildi. Tojikiston Milliy Fanlar akademiyasining Kimyoviy, biologik, radiatsiyaviy va yadroviy xavfsizlik agentligi monitoring ma’lumotlariga ko‘ra, rekultivatsiya qilingan obyektlarda radiatsiya darajasi tabiiy holatga tushgan. Keyingi bosqichda mamlakatning So‘g‘d viloyatidagi chiqindilarni saqlash joylari qayta tiklanadi. 2024-yildan so‘ng ishlar yangi hukumatlararo kelishuv asosida davom ettiriladi.
Rosatomning texnik yechimlari nafaqat eski chiqindixonalarni to‘liq xavfsiz holatga keltirish, balki rekultivatsiyaning ijobiy transmilliy ta’sirini ta’minlash imkonini beradi. Masalan, eski chiqindilardan radioaktiv moddalarning yuvilib ketish xavfini bartaraf etuvchi texnologiyalardan foydalanish orqali bir necha davlatlar hududidan oqib o‘tuvchi O‘rta Osiyo daryolarining xavfsizligi ta’minlanadi. Bu esa o‘z navbatida butun mintaqadagi ekologik vaziyatga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
Bundan tashqari, Rosatom belarus hamkasblari bilan xavfli radioaktiv va sanoat chiqindilari bilan muomala qilish sohasida hamkorlik imkoniyatlarini muhokama qilmoqda. Xususan, Ittifoq davlati doirasida Belarus Respublikasidagi Gorodok yaroqsiz pestitsidlar ko‘milgan joyni tugatish bo‘yicha qo‘shma loyiha rejalashtirilmoqda.
«Ekologiya Rosatomning xorijiy mamlakatlar bilan hamkorligining ustuvor yo‘nalishlaridan biridir. Bizning maqsadimiz nafaqat mavjud ekologik muammolarni birgalikda hal qilish, balki kelajakda bunday muammolarning oldini olish imkonini beradigan texnik yechimlar va ishlab chiqarishlarni yaratishdan iborat,» – deydi Rosatom bosh direktorining mashinasozlik va infratuzilma yechimlari bo‘yicha o‘rinbosari Andrey Nikipelov.
