80 yil oldin, 1945-yil 20-avgustda, SSSR Davlat mudofaa qo‘mitasi huzurida Maxsus qo‘mita tashkil etilgan edi. Bu kun sovet, keyinchalik esa Rossiya atom sanoatining tug‘ilgan kuni hisoblanadi. Bu yil biz «Yubileylar» ruknini yo‘lga qo‘yamiz, unda shu yili ham katta sanalarni nishonlayotgan tarmoq korxonalari va tashkilotlari haqida hikoya qilamiz. Ammo, albatta, asosiy yubilyardan boshlaymiz.
SSSRdagi maxsus qo‘mita «uranning ichki atom energiyasidan foydalanish» bo‘yicha barcha loyihalarni boshqardi: ilmiy-tadqiqot ishlarini rivojlantirdi, geologik qidiruv ishlarini kengaytirdi va SSSRda hamda uning tashqarisida – Bolgariya, Chexoslovakiya va boshqa mamlakatlarda uran qazib olish uchun xomashyo bazasini yaratdi, uranni qayta ishlashni, atom energiyasidan foydalanish bilan bog‘liq uskunalar va materiallar ishlab chiqarishni tashkil etdi. Eng muhimi – atom-energetika qurilmalarini qurdi va atom bombasini ishlab chiqardi.
Shunday qilib, birinchi hujjatdayoq yadroviy qurol-yarog‘ majmuasi va atom energetikasi – Rosatom bosh direktori Aleksey Lixachev ta’biri bilan aytganda, Rossiya atom sanoati hamon tayanadigan ikki «oyoq» sifatida belgilangan edi.
Atom energetikasi deyarli bir vaqtning o‘zida rivojlandi. Aynan sovet atom mutaxassislari birinchi bo‘lib atom elektr stansiyasini yaratdilar va zanjirli reaksiyani boshqariladigan qildilar. O‘shandan beri atom energiyasi vayronkorlik emas, balki yaratuvchanlik – issiqlik va quvvat keltirmoqda.
Yanvar oyidagi yubiley
2025-yil yanvar oyida Smolensk AESning 3-bloki o‘zining yubileyini nishonlaydi – u 1990-yil 17-yanvarda birinchi marta tarmoqqa ulangan edi. Qurilish ishlari 1984-yil may oyida boshlangan, fizik ishga tushirish esa 1989-yil dekabr oyida amalga oshirilgan. Blokda quvvati 1 ming MVt bo‘lgan RBMK reaktori o‘rnatilgan. MVt.
Smolensk AESi o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Loyihachilar reaktorning favqulodda sovitish tizimi (RFST) va bug‘ni kondensatsiyalash uchun reaktor ostidagi basseyn-barboterni loyihaga kiritganlar. Maxsus hisoblash kompleksida faol zonaning kundalik hisob-kitoblari tufayli kassetalarni almashtirib, yoqilg‘i yonishi va energiya ajralishining eng maqbul ko‘rsatkichlarini ta’minlash mumkin bo‘ldi.
Smolensk AESning 3-blokida bug‘ chiqarish tizimlari shunday modernizatsiya qilindiki, loyihalashtirilgan avariya holatida bir vaqtning o‘zida buziladigan to‘qqizta kanaldan chiqadigan bug‘ni qabul qila oladigan bo‘ldi. Ammo, RBMK barcha bloklarining butun ekspluatatsiyasi davomida kanallarning uzilishi faqat ayrim hollardagina qayd etilgan. Qolgan ikkita blok ham modernizatsiya qilingan.
Smolensk AESning barcha bloklari ekspluatatsiya muddati uzaytirildi. Xususan, 3-blok 2034-yil 14-dekabrgacha ekspluatatsiya qilinishi mumkin. Litsenziyani uzaytirishdan oldin energoblokni boshqarish tizimlari deyarli to‘liq yangilandi, ishlab chiqarilgan uskunalar almashtirildi, yangi avlod xavfsizlik tizimlari joriy etildi. Smolensk AES bloklari bosqichma-bosqich ishdan chiqariladi, maydonda ikkita yangi blok quriladi. Asosiy voqea – birinchi beton quyish – 2027-yilga mo‘ljallangan.
RBMK reaktorlari konstruksiyasining o‘ziga xos xususiyati yoqilg‘i yig‘ilmalari o‘rnatiladigan kanallardir. Ammo ularning o‘rniga sanoat va tibbiyot izotoplarini ishlab chiqarish uchun nishonlarni ham o‘rnatish mumkin. Bu yil Smolensk AESda kobalt-60 ishlab chiqarish boshlandi. Undan tibbiy asboblar va oziq-ovqat mahsulotlarini sterilizatsiya qilish, o‘simliklarning o‘sishini rag‘batlantirish, oqava suvlar va chiqindilarni zararsizlantirish va boshqalar uchun foydalaniladi. Izotoplar ishlab chiqarish Rosatom faoliyatining noenergetik yo‘nalishlaridan biridir. Bu yangi bizneslardan biri, ular haqida biz o‘tgan yilning har bir sonida batafsil gapirib berdik. Biznesning yangi yo‘nalishlari – bu Rossiya atom sanoati turgan «uchinchi oyoq.»
Smolensk AESda, Rossiyaning boshqa atom stansiyalaridagi kabi, atrof-muhitni muhofaza qilishga katta e’tibor beriladi. Stansiya atrofidagi 30 kilometrlik hududda tuproq, suv va havoning radiatsion fonini uzluksiz kuzatish olib boriladi. 2001-yildan buyon stansiyani sovutish uchun suv olinadigan Desnogorsk suv omboriga baliq chavoqlari, jumladan, Qizil kitobga kiritilgan qora amur chavoqlari qo‘yib yuborilmoqda. Baliqlar melioratorlik vazifasini bajaradi: ular suv o‘tlarining haddan tashqari ko‘payishiga yo‘l qo‘ymay, suv havzasi ekotizimini sog‘lomlashtirishga yordam beradi. Hozirgi kunda Desnogorsk suv omborida nafaqat baliqlar, balki qisqichbaqalar va krevetkalar ham yashaydi – bu suvning yaxshi sifatini ko‘rsatuvchi jonli indikatordir.
Smolensk AES sovet, keyinchalik esa rossiyalik olimlar, muhandislar va konstruktorlar atomlar tabiati haqidagi bilimlarni to‘plab, ularni amalda qo‘llayotganlarining yaqqol misolidir. Bu mutaxassislarning o‘z ishlariga fidoyiligi tufayli Rosatom jahon atom sanoatida yetakchi o‘rinni egallab kelmoqda.
