Nurlantirilgan yadro yoqilg‘isidan keyinchalik yangi yoqilg‘i tayyorlash uchun uni qanday qayta ishlash kerakligini Tog‘-kimyo kombinati (КKK) xodimlari yaxshi bilishadi. Joriy yilning fevral oyida КKK o‘zining 75 yilligini nishonlamoqda. Ayrim ishlab chiqarish ob’yektlari Yenisey daryosi ustidagi qoya massivida joylashgan bu noyob korxona Rossiyada yopiq yadroviy yoqilg‘i siklini rivojlantirish va nurlantirilgan yadro yoqilg‘isi (YYBN) bilan yakuniy muomala qilishda muhim rol o‘ynamoqda.
KKK o‘z tarixini 1950-yil 26-fevraldan boshlab hisoblaydi. O‘sha kuni SSSR Vazirlar Kengashi Krasnoyarsk o‘lkasida yer osti yadro ishlab chiqarish majmuasi bo‘lgan 815-sonli kombinatni qurish to‘g‘risida qaror qabul qilgan. Keyinchalik korxona Tog‘-kimyo kombinati deb atala boshlangan.
Korxona faoliyati ketma-ket qurilgan uchta sanoat uran-grafit reaktorlari – AD (1958), ADE-1 (1961), ADE-2 (1964) hamda yoqilg‘ini qayta ishlash va qurol plutoniyini ajratib olish bo‘yicha radiokimyoviy zavodga asoslangan edi. Bo‘lishi mumkin bo‘lgan hujumdan himoyalanish uchun reaktorlarni toshli qazilmalarga joylashtirishga qaror qilindi.
AD va ADE-1 bir maqsadli bo‘lib, faqat plutoniy ishlab chiqarish uchun mo‘ljallangan edi. ADE-2 esa energiya rejimida darhol ishga tushirilgan dunyodagi birinchi ikki maqsadli reaktor bo‘ldi. U yer osti issiqlik elektr stansiyasiga ulangan bo‘lib, uning issiqligidan deyarli yarim asr davomida yo‘ldosh shahar – Jeleznogorskni issiqlik bilan ta’minlashda foydalanilgan. ADE-2 faqatgina 2010-yilda ekspluatatsiyadan chiqarish uchun to‘xtatildi.
Dastlabki ikkita reaktor 1992-yilda to‘xtatilgan edi. 2023-yilda ularni «joyida ko‘mish» usuli bilan (reaktor bo‘shlig‘ini va unga tutash ba’zi reaktordan tashqari xonalarni bosqichma-bosqich to‘siq material bilan to‘ldirish orqali) foydalanishdan chiqarish yakunlandi. Shunday qilib, XX asrda Kon-kimyo kombinatining asosiy vazifasi – reaktorda qurol plutoniysini ishlab chiqarish va ajratib olish muvaffaqiyatli yakuniga yetkazildi.
Bugungi kunda KKKning muhim vazifasi energetik reaktorlarning nurlantirilgan yoqilg‘isi bilan ishlash va yadroviy yoqilg‘i siklini yopish bo‘yicha to‘liq texnologik kompleksni yaratishdan iborat.
Birinchi navbatdagi vazifa – shu yilning o‘zida nurlantirilgan yoqilg‘ini qayta ishlash bo‘yicha tajriba-namoyish markazining 2-ishga tushirish majmuasini foydalanishga topshirish. Birinchi majmua 2015-yilda qurilgan edi. U tahliliy laboratoriyaga ega bo‘lgan issiq kameralar zanjiridan iborat bo‘lib, u yerda YYBNni qayta ishlash va chiqindilar bilan muomala qilish texnologiyalari o‘rganiladi.
«Ikkinchi bosqich ishlatilgan yadro yoqilg‘isini sanoat miqyosida qayta ishlash imkonini beradi. Bu esa kelajakda radioaktiv chiqindilarning to‘planishini to‘xtatish va ko‘mishni kamaytirishga, shuningdek, to‘rtinchi avlod energiya texnologiyalariga o‘tishni tezlashtirishga yordam beradi,» – deydi Rosatomning radioaktiv chiqindilar, ishlatilgan yadro yoqilg‘isi hamda yadroviy va radiatsiyaviy xavfli obyektlarni ekspluatatsiyadan chiqarish sohasidagi davlat siyosati bo‘yicha direktori Vasiliy Tinin.
Yaqin yillarda TNM dunyoda o‘xshashi bo‘lmagan YYBNni qayta ishlash texnologiyalarini ishlab chiqish uchun markaziy maydonga aylanadi, natijada yirik radiokimyoviy ishlab chiqarishlarni loyihalash uchun ma’lumotlar olinadi.
Ikkinchi muhim yo‘nalish – Beloyarsk AESning BN-800 tez neytronli reaktori uchun uran-plutoniy MOKS yoqilg‘isini ishlab chiqarish. Bu plutoniyni qayta ishlash imkoniyati bilan yangi yoqilg‘i tayyorlash uchun material sifatida ishlatishga imkon beradi. Ishlab chiqarish quvvatlari 2011-2014 yillarda yaratilgan. Bu yerdagi uskunalar avtomatlashtirilgan bo‘lib, radiatsiyadan himoyalovchi bokslar va kameralar tizimiga joylashtirilgan. Ishlab chiqarish MOKS-TYOSni muntazam yetkazib berishni va BN-800 reaktorini yadro yoqilg‘isi bilan navbatdagi qayta to‘ldirishni ta’minlaydi. Eslatib o‘tamiz, BN-800 2022 yilda to‘liq MOKS yoqilg‘isiga o‘tkazilgan edi.
Ekologiya uchun ahamiyatli loyiha – KKK maydonida Rossiyadagi birinchi suyuq tuzli tadqiqot reaktorini (STR) yaratishdir. U yoqilg‘ini nurlantirishda hosil bo‘ladigan yuqori faollikdagi uzoq umr ko‘ruvchi transuran elementlari – minor aktinidlarni transmutatsiya qilish («yoqish») uchun zarur. Bu chiqindilar hajmini va ularning yarim parchalanish davrini keskin kamaytiradi. Suyuq tuzli tadqiqot reaktorini yaratish bo‘yicha ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlari 2020-yildan beri olib borilmoqda. Eskiz loyihasi allaqachon tayyor, yoqilg‘i va issiqlik tashuvchi funksiyalarini o‘zida mujassamlashtirgan tuzlarni tayyorlash texnologiyalari ishlab chiqilmoqda, reaktor va uning tizimlari uchun konstruksion materiallarni sinovdan o‘tkazish va materialshunoslik tadqiqotlari olib borilmoqda.
STR qurilishi bilan bog‘liq vazifa – ADE-2 reaktori va yer osti issiqlik elektr stansiyasini ekspluatatsiyadan chiqarishdir. Ularning maydoni yangi reaktor qurilishi uchun tayyorlanmoqda. ADE-2 reaktori binosi barcha ishlar yakunlangandan so‘ng soha muzeyiga aylantirilishi kerak.
