Yanvar oyida «Akademik Lomonosov» nomli noyob kichik quvvatli suzuvchi atom issiqlik elektr stansiyasi (SAIES) muhim bosqichga erishdi: stansiya Chukotka Chaun-Bilibinsk energiya tizimining izolyatsiyalangan tarmog‘i uchun birinchi milliard kilovatt-soat elektr energiyasini ishlab chiqardi. Bugungi kunda Rossiya hamkorlarga innovatsion suzuvchi energiya bloklari va quruqlikdagi kichik quvvatli atom stansiyalarini taklif etmoqda.
«Akademik Lomonosov» dunyodagi yagona ishlab turgan suzuvchi AES va dunyodagi eng shimoliy atom issiqlik elektr stansiyasidir. SAIESning asosiy vazifalaridan biri yangi kon-boyitish kombinatida qazib olish ishlarini to‘liq miqyosda amalga oshirish uchun energiya bazasini ta’minlashdan iborat. «Akademik Lomonosov» energoblokining Pevek qirg‘oq tarmog‘iga, qirg‘oq tomonidan issiqlik energiyasini iste’mol qilmasdan, beriladigan umumiy quvvati 70 MVt, maksimal issiqlik quvvatini berish rejimida esa 44 MVtga yaqindir.
Hozirda Chaun-Bilibinsk energiya tizimida SAIES generatsiyasining ulushi 60 foizdan oshib ketdi. SAIES har yili ishlab chiqarishni oshirib bormoqda. Pevek shahrining aholisi 5 ming kishini tashkil etadi. Shu bilan birga, SAIES aholisi 100 ming kishigacha bo‘lgan shaharni elektr energiyasi bilan ta’minlash imkoniyatiga ega.
«O‘tgan yil SAIES uchun muhim yil bo‘ldi: stansiya tarixidagi birinchi yoqilg‘i kampaniyasi yakunlandi. Arktika sharoitida bu jiddiy sinov edi va biz uni muvaffaqiyatli yengib o‘tdik,» – deya ta’kidladi SAIES direktorining kadrlar bo‘yicha o‘rinbosari Natalya Tarasova.
Besh yil ichida SAIES o‘zining ekologik va radiatsion xavfsizligini isbotladi. Har yili stansiyada suv o‘simliklari va hayvonlari (zoo- va fitoplankton) ko‘payishi va tabiiy radiatsiya fonining pasayishini qayd etuvchi monitoring o‘tkaziladi.
SAIESdan foydalanishning muvaffaqiyatli tajribasi yangi suzuvchi energiya bloklarini ishlab chiqishga kirishish imkonini berdi. Ularni seriyali ishlab chiqarishni tashkil etish bilan hozirda Rosatomning mashinasozlik bo‘linmasi shug‘ullanmoqda.
Suzuvchi blok kemasozlik zavodida quriladi va tayyor holda suv orqali kerakli joyga yetkaziladi. U yerda elektr energiyasini tarmoqqa uzatish uchun qirg‘oq infratuzilmasi oldindan tayyorlab qo‘yiladi. Zarur bo‘lganda, blokni boshqa hududga ko‘chirish mumkin. Yoki, aksincha, bashorat qilinayotgan energiya tanqisligida tizimga qo‘shimcha suzuvchi energiya blokini ulash orqali berilayotgan quvvat hajmini tezda oshirish mumkin. Suzuvchi energiya bloklari kichik quvvatli reaktorlar bilan jihozlanadi. Yangi bloklarga RITM seriyasidagi reaktorlar o‘rnatiladi. Bu turdagi reaktorlar bir necha yildan buyon Rossiyaning eng zamonaviy atom muzyorar kemalarida muvaffaqiyatli ishlab kelmoqda. Ushbu reaktorlar «Akademik Lomonosov»da ishlayotgan KLT-40S reaktoridan ham mukammalroqdir.
Rossiyaning suzuvchi atom energiya bloklarining noyob xususiyatlari butun dunyo hamkorlarida katta qiziqish uyg‘otmoqda. Rosatom rahbari Aleksey Lixachev 2024-yilda o‘tkazilgan Sankt-Peterburg xalqaro iqtisodiy forumi doirasida aytishicha, davlat korporatsiyasi PEBning bir nechta modifikatsiyalarini taklif etishga tayyor: Arktika va tropik sharoitlarga moslashtirilgan variantlarda.
Kichik atom quvvatlaridan, xususan, suzuvchi atom energiya bloklaridan foydalanishning keng istiqbollari butun dunyoda, shu jumladan MAGATE tomonidan e’tirof etilmoqda. «Chiqindilarning nol darajasiga erishish uchun toza energiyaning barcha mavjud turlaridan foydalanish zarur. Suzuvchi atom energiya bloklari quruqlikdagi kichik modulli reaktorlar bilan raqobatlashmaydi, aksincha, bizning nol emissiya maqsadlarimizga erishish uchun ushbu yadro texnologiyasidan foydalanish imkoniyatlari va salohiyatini kengaytiradi,» – dedi MAGATE bosh direktori o‘rinbosari, Atom energetikasi departamenti rahbari Mixail Chudakov 2023-yilda o‘tkazilgan «Suzuvchi atom elektr stansiyalarini joylashtirish: afzalliklar va muammolar» xalqaro simpoziumida so‘zlagan nutqida.
Rosatom hamkorlarga kichik atom energetikasi sohasidagi loyihalarni nafaqat suzuvchi, balki quruqlikda joylashgan loyihalarni ham taklif etadi.
O‘zbekiston dunyoda birinchilardan bo‘lib kichik quvvatli yer usti atom stansiyasi (KQAES) loyihasini amalga oshirishga qaror qilgan davlatlardan biri hisoblanadi. Bu haqda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev 2024 yil dekabr oyida Samarqandda bo‘lib o‘tgan «Islom hamkorlik tashkilotiga a’zo davlatlarning barqaror rivojlanishida atom energiyasidan tinch maqsadlarda foydalanish istiqbollari: xalqaro va milliy tajriba» mavzusidagi xalqaro konferensiya ishtirokchilariga yo‘llagan murojaatida ta’kidlab o‘tdi. Prezident O‘zbekistonning bu yo‘nalishdagi tashabbuslarini qo‘llab-quvvatlagani uchun MAGATEga minnatdorchilik bildirdi.
O‘tgan yilning may oyida «Rosatom» O‘zbekistonda Rossiya loyihasi asosida kichik quvvatli atom elektr stansiyasini qurish bo‘yicha shartnoma imzoladi. Bu zamonaviy KQAESni yaratish bo‘yicha dunyodagi birinchi eksport shartnomasidir. Loyiha O‘zbekistonning Jizzax viloyatida RITM-200N reaktorlari asosida umumiy quvvati 330 MVt bo‘lgan atom stansiyasini qurishni nazarda tutadi. Bu reaktorlar RITM-200 kema reaktorini yer ustida joylashtirishga moslashtirish natijasida yaratilgan. Stansiyada har birining elektr quvvati 55 MVt bo‘lgan 6 ta reaktor o‘rnatiladi.
