Xalqaro energetika agentligi (XEA) «The Path to a New Era for Nuclear Energy» («Atom energetikasining yangi davriga yo‘l») nomli tahliliy hisobotni e’lon qildi. Afsuski, hisobot bir tomonlamalik va noto‘g‘ri talqinlardan xoli bo‘lmadi: uning mualliflari Rossiyaning yangi, jumladan kichik atom quvvatlarini qurish bozoridagi faoliyatini tilga olmaslikka barcha kuchlarini sarfladilar. Shu sababli, hisobotdagi ma’lumotlarni Rossiya atom sanoati haqidagi ma’lumotlar bilan uyg‘unlashtiramiz.
Hisobotda ta’kidlanganidek, atom energetikasi bozorining eng faol ishtirokchilari Rossiya va Xitoy hisoblanadi. Sohaning rivojlanishiga turtki beruvchi kuch ham aynan ulardir. 2017-yildan buyon dunyo bo‘ylab qurilishi boshlangan 52 ta reaktorning 25 tasi Xitoy, 23 tasi esa Rossiya loyihasi asosida qurilmoqda. An’anaviy ravishda «rivojlangan iqtisodiyotlar» deb ataladigan mamlakatlarda jahon atom elektr stansiyalari parkining asosiy qismi joylashgan bo‘lsa-da, 2030-yilga kelib Xitoyning o‘rnatilgan quvvat hajmi bo‘yicha AQSh va Yevropa Ittifoqini ortda qoldirishi kutilmoqda.
«Ushbu parkni yangilash oson kechmayapti: AQSH va Fransiya kabi an’anaviy bozor yetakchilari hisoblangan mamlakatlarda atom sanoati so‘nggi yillarda loyihalarni amalga oshirishdagi kechikishlar va barcha yangi katta quvvatli reaktorlarni qurishga ortiqcha mablag‘ sarflash bilan bog‘liq qiyinchiliklarni boshdan kechirmoqda,» – deyiladi hisobotda. Bu jumlada, xuddi tomchida dengiz aksi ko‘ringani kabi, hisobot mualliflarining asosiy muammosi aks etgan: Rossiya va Xitoy yetakchi o‘rinni egallaganini ko‘rsatuvchi faktlarni tasvirlashda haqqoniylikni saqlagan holda, birinchi navbatda AQShni yetakchi qilib ko‘rsatish. Hisobot mualliflari buni xavf sifatida ko‘radilar, ammo bu, shubhasiz, o‘z texnologik yechimlarini uzluksiz takomillashtirib borayotgan Rosatom bilan hamkorlik qilishni afzal ko‘rganlar uchun katta imkoniyatlardir.
Dunyoda qurilayotgan 52 ta reaktordan 23 tasi Rossiya dizaynidagi reaktorlardir.
«Atom dunyosidagi erishilgan mustahkam mavqega qaramay, biz bir joyda to‘xtab qolganimiz yo‘q. Biz rivojlanmoqdamiz va ishimizni ham uskunalar konstruksiyasi jihatidan, ham mahsulotlarimizning iqtisodiy samaradorligi nuqtai nazaridan takomillashtirib, misli ko‘rilmagan xavfsizlik darajasini ta’minlamoqdamiz. Hozirgi vaqtda biz Rossiya va chet ellarda qo‘llash uchun yuqori quvvat xususiyatlariga, yanada zamonaviy foydalanish xususiyatlariga, yaxshilangan texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlarga ega bo‘lgan AES uchun reaktor qurilmasini ishlab chiqmoqdamiz,» – dedi «Gidropress» OKBning bosh konstruktori Valeriy Krijankovskiy VVER-1000 reaktorini Hindistonning «Kudankulam» AESiga jo‘natilishi haqida fikr bildirganida.
Hisobot mualliflari atom generatsiyasi ular taklif qilgan uchta ssenariyning har birida o‘sishda davom etishiga ishonchi komil. Birinchisi, STEPS – joriy siyosatni saqlab qolishni, ikkinchisi, APS – mamlakatlar va tashkilotlar o‘z zimmalariga olgan majburiyatlarni bajarishni, uchinchisi, NZE – sof nolga erishishni nazarda tutadi. «Uchta ssenariyning har birida jahon yadro reaktorlari parki kengayib bormoqda. Shu bilan birga, STEPS ssenariysida quvvat taxminan yarmiga oshadi – 2023-yil oxiridagi 416 gigavattdan (GVt) 2050-yilga kelib 650 GVt gacha, APS ssenariysida 870 GVt gacha, NZE ssenariysida esa 1000 GVt dan oshadi (2.3-rasm). Har bir holatda reaktorlarning ishlash muddatini uzaytirish muhim rol o‘ynaydi. Masalan, 2040-yildagi APS ssenariysida u taxminan 150 GVt yoki global quvvatlarning 20 foizini tashkil qiladi,» – deyiladi hisobotda.
Hisobot mualliflari rezyumeda asosiy e’tiborni kichik modulli reaktorlarga (KMR) qaratadilar: «Davlat ko‘magida va yangi biznes modellari hisobiga raqobatbardosh KMR loyihalari atom energetikasining yangi davriga yo‘l ochishga qodir.» Biroq, hisobotning asosiy matnida ta’kidlanishicha, KMR, ularga qiziqish borligiga qaramay, kelajak atom energetikasida ustunlik qilmaydi: «Katta quvvatli reaktorlar barcha ssenariylarda yangi yadroviy quvvatlarning katta qismini tashkil etadi; masalan, APS ssenariysida 2024-2050-yillarda ushbu turdagi reaktorlarning quvvati 500 GVt dan oshadi.»
Eslatib o‘tamiz, Rossiyada 2042 yilgacha Rosatom 38 ta katta, o‘rta va kichik quvvatli bloklarni, shu jumladan birinchilarini qurishni rejalashtirmoqda. Ularning umumiy quvvati 29,3 GVt. Ulardan har biri 1200 MVt bo‘lgan sakkizta blok, har biri 1255 MVt bo‘lgan yettita blok, ikkitasi 1000 MVt, beshtasi 600 MVt quvvatga ega.
KMR ham bo‘ladi, albatta. Shunday qilib, BREST-OD-300 qo‘rg‘oshinli issiqlik tashuvchi tez neytron reaktoriga ega dunyodagi birinchi atom elektr stansiyasini ishga tushirish rejalashtirilgan. Shuningdek, Rosatom Bayim kon-metallurgiya kombinatini energiya bilan ta’minlash uchun RITM-200 reaktorlari bilan suzuvchi energiya bloklarini yaratish ustida ishlamoqda, RITM-200 reaktorining yer usti modifikatsiyasi bilan Yakut KQAESda beton quyish uchun tayyorgarlik ishlarini olib bormoqda, RITM-400 va «Shelf» reaktorlari bilan KQAES yaratish bo‘yicha loyihalarni ishlab chiqmoqda.
Rossiyada 2042-yilgacha 29,3 GVt quvvatga ega 38 ta atom bloki quriladi
Bundan tashqari, Rosatom tarixda birinchi bo‘lib KQAESni qurish bo‘yicha eksport shartnomasini tuzdi. O‘zbekistonning Jizzax viloyatida RITM-200 reaktorli oltita blok quriladi. Va nihoyat, Chukotkadagi Pevekni elektr energiyasi va issiqlik bilan ta’minlaydigan PATES – bu faktlarning barchasi aynan Rosatom dunyoda kichik quvvatli atom stansiyalari (KQAES) segmentida yetakchi o‘rinni egallashini ko‘rsatadi.
Yangi stansiyalar va mavjudlarining xizmat muddatini uzaytirishni o‘z ichiga olgan atom energetikasiga yillik investitsiyalar 2020-yildan buyon uch yil ichida qariyb 50 foizga o‘sib, 60 milliard dollardan oshdi. Hisobotda ta’kidlanganidek, uchta ssenariyning har birida yadroviy energetika va o‘rnatilgan quvvatlarga global investitsiyalar o‘sishi kutilmoqda. STEPS ssenariysida yadro sohasiga investitsiyalar sezilarli darajada ko‘paymaydi: 2023-yildagi taxminan 65 milliard dollardan 2030-yilda taxminan 70 milliard dollargacha yetadi. 2030-yilda investitsiyalarning qariyb 80 foizi yangi yirik reaktorlar qurilishiga, 10 foizi KQAESga, yana 10 foizi mavjud yadro reaktorlarining xizmat muddatini uzaytirish va quvvatini oshirishga yo‘naltiriladi. Biroq, 2030-yildan keyin yadro energetikasiga yillik investitsiyalar, ayniqsa 2040-yildan so‘ng pasayadi va 2050-yilda atigi 45 milliard dollarni tashkil etadi. Hisobot mualliflari bu pasayishni Xitoyda yangi reaktorlar qurilishining kamayishi hamda yirik reaktorlarga va KQAESga sarmoyalarning qisqarishi bilan izohlaydilar.
APS ssenariysida, hisobotga ko‘ra, butun dunyo bo‘ylab yadro energetikasiga investitsiyalar deyarli ikki barobar ko‘payib, 2030-yilda taxminan 120 milliard dollarni tashkil etadi. Shundan qariyb 25 milliard dollari KQAESga to‘g‘ri keladi. Keyin katta va kichik quvvatli stansiyalarga investitsiyalar hajmi keskin pasayadi. 2050-yilda investitsiyalar atigi 60 milliard dollarni tashkil etadi. 2040-yildan keyin KMRga atom energiyasi rivojlantirishga yo‘naltirilgan umumiy mablag‘ning uchdan bir qismidan ko‘prog‘i sarflanadi. XEA ekspertlari pasayish sababini mamlakatlar energetika tizimlarining to‘liq dekarbonizatsiyaga yaqinlashishi yoki 2050-yilgacha unga erishishida ko‘rmoqdalar. Natijada, past emissiyali yangi ishlab chiqarish quvvatlariga kamroq sarmoya talab etiladi.
NZE ssenariysi bo‘yicha, hisobot mualliflarining baholashlariga ko‘ra, investitsiyalar 2030-yilda 155 milliard dollarga yetadi, so‘ngra 2050-yilda taxminan 70 milliard dollargacha pasayadi. Hisobot mualliflari bunday baholashlarni 2040-yilga kelib energetika tizimlarining dekarbonizatsiya jarayoni tezlashishi bilan ham izohlaydilar.
Barcha ssenariylarda elektr energiyasiga bo‘lgan talabning kutilganidan ko‘ra kuchliroq o‘sishi uzoq muddatli istiqbolda yadro energetikasiga investitsiyalarning yanada barqaror darajasi imkoniyatlarini yaxshilashi mumkin.
XEA baholashlariga ko‘ra, 2024-2050-yillar oralig‘ida atom energetikasiga umumiy investitsiyalar STEPS ssenariysida 1,7 trillion dollarga, APS doirasida 2,5 trillion dollarga va NZE ssenariysida taxminan 2,9 trillion dollarga yetishi mumkin.
Albatta, global yadro sanoatiga pul oqimining ko‘payishi kutilayotganidan xursand bo‘lish mumkin. Biroq taqdim etilgan raqamlarni energetikaning boshqa sohalariga kiritilgan investitsiyalar bilan taqqoslaydigan bo‘lsak, afsuski, agentlikning baholashlari atom energetikasiga investitsion qiziqish juda pastligicha qolayotganini ko‘rsatmoqda. Jumladan, VR kompaniyasining 2024-yil iyul oyida e’lon qilingan Energy Outlook («Energiya prognozi») hisobotida so‘nggi yillarda past uglerodli energetikaga investitsiyalar juda tez o‘sib borayotgani qayd etilgan. 2019-yildan beri ular taxminan 50 foizga o‘sib, 2023-yilda 1,9 trillion dollarni tashkil etdi. Raqamlarni oddiy taqqoslash shuni ko‘rsatadiki, 2023-yilda past uglerodli energetikaga kiritilgan investitsiyalarning umumiy hajmida atom generatsiyasining ulushi atigi 3,4 foizni tashkil etdi va STEPS ssenariysida 27 yil davomida atomga kiritilish kutilayotgan investitsiyalar miqdori birgina 2023-yildagi past uglerodli generatsiyaga kiritilgan investitsiyalar darajasidan ham past.
$60 milliard dollardan ortiq – atom energetikasiga yillik global investitsiyalar
XEA ekspertlari ta’kidlashicha, yangi stansiyalar qurilishini moliyalashtirish uchun davlat-xususiy sheriklik yoki loyihaviy moliyalashtirish kabi modellar ekspluatatsiya muddatining uzoqligi, yuqori xarajatlar, ortiqcha sarf-xarajatlar va investitsiyalarni qaytarish boshlanishigacha bo‘lgan uzoq muddat bilan bog‘liq xatarlar tufayli mos kelmaydi. Shuning uchun davlat tomonidan barqaror qo‘llab-quvvatlash zarur. Bu, ayniqsa, o‘z sohasidagi birinchi loyihalarga taalluqlidir.
Ortiqcha sarf-xarajatlar xavfini kamaytirish uchun kuchli sanoat bazasi, barqaror va moslashuvchan ta’minotni yaratish, loyihalarni amalga oshirish va uskunalarni ishlab chiqarishda seriyalilik va standartlashtirish hamda malakali kadrlar zarur.
Bu xususiyatlarning barchasiga Rosatom ega. Rosatomning o‘z ishlab chiqarish quvvatlari mavjud bo‘lib, ularda kerakli uskunalar tayyorlanadi, o‘z protsessor quvvatlari va dasturiy ta’minot majmualari bor, ularda bloklar, tugunlar va komponentlar, yoqilg‘i, faol zonalarning xatti-harakatlari va boshqa ko‘p narsalarni loyihalash va konstruksiyalash uchun hisob-kitoblar amalga oshiriladi.
Rosatom Rossiyada amalga oshirayotgan yangi loyihalarni yaratib, ularni seriyali ishlab chiqarmoqda va butun dunyo bo‘ylab o‘z mijozlariga taklif qilmoqda. Katta quvvatli bloklar segmentida bu, masalan, VVER-1200 reaktoridir. Bunday bloklar Rossiyaning Leningrad va Novovoronej AESlarida hamda Belarusda qurilgan. Hozirda shunday inshootlar Rossiya, Xitoy, Turkiya, Misr va Bangladeshda qurilmoqda, yaqin kelajakda esa Vengriyada qurilish boshlanadi. Kichik modulli reaktorlar segmentida esa, albatta, bir necha yillardan beri 22220-seriyali muzyorar kemalarida ishlab kelayotgan RITM-200 reaktori mavjud bo‘lib, endi uning asosida suzuvchi va quruqlikdagi kichik quvvatli energiya bloklari yaratilmoqda. Keyingi bosqich – tez neytronli reaktorlardan foydalangan holda yadro yoqilg‘i siklini yopish bilan ikki komponentli energetika, ya’ni IV avlod tizimlaridir. «Kelgusi o‘n yillikda biz ushbu texnologiya asosida mamlakatimizda katta bloklarni qurishni boshlaymiz va bu loyihalarni xorijiy buyurtmachilarga taklif qilamiz,» – dedi Rosatom bosh direktori Aleksey Lixachev yanvar oyi oxirida «Bilim. Davlat» forumida so‘zlagan nutqida.
Rosatom energiya bloklari va yadro yoqilg‘isini yaratish uchun texnologiyalar va materiallarni uzluksiz takomillashtirmoqda, jumladan additiv texnologiyalar va kompozit materiallarni joriy etmoqda. Ishlab chiqarish madaniyati yaxshilanmoqda, texnologik va biznes jarayonlariga ko‘pincha davlat korporatsiyasi xodimlari tomonidan ishlab chiqilgan yangiliklar kiritilmoqda. Nihoyat, soha uchun malakali kadrlar tayyorlash bo‘yicha ulkan ishlar olib borilmoqda, bu jarayon maktablardanoq, ba’zan esa bolalar bog‘chalaridan boshlanmoqda.
Shunday qilib, XEA ekspertlari o‘z maqsadli auditoriyasiga faqatgina taklif qilayotgan narsani Rosatom ko‘p yillardan buyon uzluksiz ravishda amalga oshirib kelmoqda.
