Xalqaro energetika agentligi (XEA) turli xil energiya manbalariga kiritilgan investitsiyalar haqida hisobot chiqardi. XEA mutaxassislari 2025-yilda energetika sohasiga yo‘naltiriladigan kapital oqimi 3,3 trillion dollargacha yetishini bashorat qilmoqda, bu 2024-yilga nisbatan 2 foiz ko‘pdir. So‘nggi besh yil ichida atom sanoatiga kiritilgan investitsiyalar 50 foizga oshgani quvonarli holat. Biroq, ular atigi 70 milliard dollarga yetishi kutilmoqda, bu esa atom energetikasining barqaror kelajakni ta’minlashdagi salohiyatini to‘liq namoyon etish uchun yetarli emas.

Investitsiyalar sohasida atom energiyasining o‘rni

Xalqaro energetika agentligi ekspertlarining baholashicha, qayta tiklanadigan energiya manbalari (QTEM), atom energetikasi, tarmoqlar, energiya saqlash tizimlari, past emissiyali yoqilg‘i, energiya samaradorligi va elektrlashtirish uchun jami 2,2 trillion dollar atrofida mablag‘ yo‘naltiriladi. Bu miqdor qazib olinadigan energiya manbalariga (neft, gaz va ko‘mir) kiritilayotgan sarmoyalardan ikki barobar ko‘pdir.

Atom energetikasiga kiritilayotgan investitsiyalar bu yil 70 milliard dollardan oshib ketadi. Bu energetikaga yo‘naltirilgan umumiy sarmoyalarning atigi 2 foizidan sal ko‘prog‘ini tashkil etadi, vaholanki, atom energiyasi ishlab chiqarishi jahon energetika tizimining 10 foiziga yaqinini ta’minlaydi. Bu esa atom sanoatiga hozirgi kunda juda kam mablag‘ yo‘naltirilayotganini anglatadi.

2024-yilda jahon elektr energetika sohasiga kiritilgan investitsiyalar umumiy hajmi 1,4 trillion dollarga yetdi. Shu yili atom energiyasi ishlab chiqarishga, xususan katta quvvatli energiya bloklarini qurish hisobiga, 72 milliard dollar miqdorida mablag‘ yo‘naltirildi. Bu esa o‘tgan yilga nisbatan joriy yilda investitsiyalar hajmi yo avvalgi darajada saqlanib qolishi, yo biroz pasayishi kutilayotganini anglatadi.

Tarixiy ma’lumotlarga nazar tashlasak (XEA hisobotida so‘nggi 10 yillik investitsiyalar grafigi keltirilgan), shuni ko‘rish mumkinki, nisbiy o‘sishga qaramay, atom energiyasi ishlab chiqarishiga kiritilgan sarmoyalar hajmi mutlaq ko‘rsatkichlarda kamida 10 yildan buyon ahamiyatsiz darajada qolmoqda. 2011-yildagi «Fukusima» AESdagi falokat oqibatlarini hisobga olsak, bu muddat yanada uzayganini ko‘ramiz.

XEA diagrammasi energetikaga yo‘naltirilgan umumiy investitsiyalar hajmida atom energiyasining haqiqiy holatini aniq ko‘rsatib beradi. So‘nggi yillardagi o‘sishga qaramay, 70 milliard dollar miqdori juda oz bo‘lib, energetikaning boshqa barcha yo‘nalishlariga ancha ko‘proq mablag‘ sarflanmoqda. Hatto so‘nggi o‘zgarishlar ham bu sohadagi asosiy ishtirokchilar – ko‘pchilik mamlakatlar hukumatlari, jahon investitsiya banklari va taraqqiyot institutlarining sarmoya kiritish xatti-harakatlarida sezilarli o‘zgarishlarni yuzaga keltira olmadi.

Hisobotda keltirilgan jadvallarga ko‘ra, atom sanoatiga kiritilayotgan sarmoyalar so‘nggi yillarda Xitoy va «boshqa rivojlanayotgan mamlakatlar» hissasi hisobiga o‘sib bormoqda. Bu evfemizm ortida butun dunyo bo‘ylab Rossiya loyihasidagi AES qurilishlari nazarda tutilayotgani taxmin qilinmoqda. Eslatib o‘tamiz, Rosatom atom sanoatida jahon yetakchisi hisoblanib, dunyoning 60 dan ortiq mamlakatida faoliyat yuritadi. Rosatom portfelida 10 mamlakatda 33 ta yuqori quvvatli blok (shulardan 22 tasi qurilmoqda) hamda kichik quvvatli atom elektr stansiyasini qurish bo‘yicha dunyodagi birinchi eksport shartnomasi – O‘zbekistonda 6 ta blok qurilishi rejalashtirilgan.

XEA yirik ma’lumotlarni qayta ishlash markazlari tomonidan, asosan AQShda, shuningdek Hindiston, Yaponiya va Janubiy Koreyada talab oshishi tufayli atom energiyasi ishlab chiqarishga sarmoyalar ko‘payishini kutmoqda. Ba’zi texnologiya kompaniyalari kichik quvvatli atom stansiyalarini qurishga qiziqish bildirgan bo‘lsa-da, katta quvvatli AESlar bo‘yicha ham kelishuvlar mavjud. Elektr energiyasini yetkazib berish to‘g‘risida shartnomalar imzolangan bo‘lib, ular doirasida atom energiyasi ishlab chiqarish obyektlarini qurish yoki ishdan chiqarilgan obyektlarni qayta ishga tushirish ko‘zda tutilgan. Hisobotda ta’kidlanishicha, «Davlatning faol qo‘llab-quvvatlashi ostida energetika va texnologiya kompaniyalari o‘rtasida tuzilgan bir qator yangi kelishuvlar o‘rta muddatli istiqbolda sarmoyalarning o‘sishiga olib kelishi kutilmoqda.»

Biroq, atom energiyasi ishlab chiqarish tizimi texnologiya kompaniyalari – ma’lumotlar markazlari egalari tomonidan qilinadigan investitsiyalar uchun qazilma yoqilg‘ida ishlaydigan elektr stansiyalari bilan raqobatlashishiga to‘g‘ri kelishi mumkin. «Shu bilan birga, qurilishning uzoq muddati va yadro energetikasi hamda istiqbolli geotermal energiya bilan bog‘liq noaniqliklarni hisobga olgan holda, texnologiya kompaniyalari va ma’lumotlar markazlari operatorlari qisqa muddatda yetkazib berishning ishonchliligini ta’minlash uchun an’anaviy, dispetcher tomonidan boshqariladigan energiya manbalariga murojaat qilmoqda. Shu sababli, sun’iy intellekt ta’sirida ma’lumotlar markazlariga sarflanadigan xarajatlarning o‘sishi rivojlangan mamlakatlarda, ayniqsa AQShda qazilma yoqilg‘ida ishlab chiqarishni rivojlantirishning yangi to‘lqinini keltirib chiqarishi mumkin,» – deyiladi hisobotda. Shuningdek, gaz elektr stansiyalari tomonidan ham raqobat bo‘lishi mumkin. «Ma’lumotlarni qayta ishlash markazlariga bo‘lgan talabning kutilayotgan o‘sishi, ayniqsa AQShda gaz turbina qurilmalariga buyurtmalarning yangi to‘lqinini keltirib chiqardi,» – deb ta’kidlaydi XEA ekspertlari.

Umuman olganda, atom quvvatlarini qurish uchun mablag‘ topish hamon muammo bo‘lib qolmoqda, chunki yirik moliyaviy institutlar atom energetikasiga sarmoya kiritishga shoshilishmayapti. Faqatgina 2025-yil iyun oyida Jahon banki (JB) kengashi yadroviy energetika loyihalarini moliyalashtirishga qo‘yilgan ko‘p yillik taqiqni bekor qilishga rozilik berdi. Oy oxirida Jahon banki Xalqaro atom energiyasi agentligi (XAEA) bilan kelishuv imzoladi. Ushbu kelishuv doirasida tashkilotlar mavjud atom elektr stansiyalari ishlash muddatini uzaytirish va kichik modulli reaktorlarni ishlab chiqarishni jadallashtirish bo‘yicha hamkorlik qiladi.

Ammo bu qadamlar yetarli emas. Birinchidan, faqat rozilik berish kifoya qilmaydi, atom energetikasiga past foizli arzon kreditlar zarur. Afsuski, Jahon banki tarixida atom sanoati bilan hamkorlikning yagona misoli mavjud – bu uzoq 1959-yilda bank Italiyada atom elektr stansiyasini moliyalashtirganda ro‘y bergan. Ikkinchidan, katta va o‘rta quvvatli AESlar qurilishi qo‘llab-quvvatlash doirasidan tashqarida qoldi. Uchinchidan, boshqa moliyaviy muassasalar, hatto Jahon banki mablag‘ ajratadigan tiklanish va taraqqiyot banklari ham uning izidan boradimi yo‘qmi, noma’lum.

Turli moliyaviy institutlarning qo‘llab-quvvatlashisiz, mamlakatlar hukumatlari katta va kichik yangi atom elektr stansiyalarini qurish to‘g‘risidagi qarorlarni yanada ehtiyotkorlik bilan qabul qilishlari mumkin.

Xalqaro moliya institutlaridan tashqari, atom energetikasiga suveren farovonlik jamg‘armalari (masalan, Osiyo mamlakatlarida mavjud bo‘lgan) yoki pensiya jamg‘armalari ham sarmoya kiritish imkoniyatiga ega.

Nihoyat, sanoat yoki qimmatbaho metallar singari likvid tovarlar orqali investitsiya qilish imkoniyati ham mavjud.

Ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlanmalariga (ITTKI) investitsiyalar

Atom sohasidagi ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlariga boshqa energetika sohalariga nisbatan juda oz mablag‘ sarflanmoqda. Hisobotda buning sabablari ko‘rsatilmagan. XEA mutaxassislari o‘sish bosqichidagi atom startaplariga kiritilgan sarmoyalarning 210 foizga ko‘payishini ma’lumotlar markazlarining qiziqishi bilan izohlaydilar. Biroq eng yuqori o‘sishni termoyadro sintezi sohasidagi startaplar namoyish etdi.

Nihoyat, XEA hisobotida ko‘rsatilmagan jihatlarni ham ta’kidlash lozim. Ayrim mamlakatlarning Rossiya va Xitoyning eksport atom loyihalarini rivojlantirishiga har tomonlama to‘sqinlik qilishga qaratilgan harakatlari atom sanoatiga yetarli sarmoya kiritilmaganligining sabablaridan biridir. Biroq, bunday siyosatning salbiy oqibatlaridan tashabbuskorlarning o‘zlari aziyat chekmoqda. Bunga bir necha misollar keltirish mumkin. Finlyandiya «Xanxikivi» o‘rniga yangi atom elektr stansiyasini qurish uchun barcha hujjatlarni qaytadan rasmiylashtirish jarayonini boshidan o‘tkazishi kerak bo‘ladi. Eslatib o‘tamiz, Finlyandiya Rosatom bilan ushbu stansiyani qurish bo‘yicha shartnomani bekor qilgan edi. Buyuk Britaniya hukumati esa, amalda Xitoyning CGN kompaniyasining Sizewell C AESga kiritmoqchi bo‘lgan sarmoyasini to‘sib qo‘yib, boshqa investorlarni topish bo‘yicha urinishlari natijasiz qolgach, stansiya qurilishiga 14,2 milliard funt sterling ajratish majburiyatini o‘z zimmasiga oldi.

Rossiyada

2050-yilgacha bo‘lgan davrda Rossiyada elektr energiyasi ishlab chiqarish quvvatlarini hozirgi 270 GVt dan 330 GVt gacha oshirish rejalashtirilmoqda. O‘rnatilgan quvvat 22 foizga oshganda, iste’mol 34 foizga ko‘payishi kutilmoqda, bu esa KIUMning ham o‘sishiga olib keladi, deb ta’kidladi Rossiya Federatsiyasi energetika vaziri o‘rinbosari Pyotr Konyushenko 2025-yil iyun oyida bo‘lib o‘tgan Sankt-Peterburg xalqaro iqtisodiy forumida. Yangi qurilishlarga kiritilayotgan umumiy investitsiyalar 53 trillion rublni tashkil etadi, buning 2/3 qismi yangi elektr energiyasi ishlab chiqarish obyektlariga, 1/3 qismi esa elektr tarmoqlari xo‘jaligini rivojlantirishga yo‘naltiriladi. Vaqt o‘tishi bilan yangi quvvatlarni ishga tushirish sur’ati yiliga taxminan 5 GVt atrofida bo‘lishi kutilmoqda.

Rossiya bank tizimi vakillari qo‘yilgan vazifalarni qo‘llab-quvvatlashga tayyordir, buning uchun mablag‘ mavjud. Rossiyada elektr energetikasi loyihalarini moliyalashtirish imkoniyatlari orasida infratuzilma obligatsiyalari va quvvat ta’minoti shartnomalari bor.

Rossiya energiya balansida atom energiyasi ulushi hozirgi 20 foizga yaqin ko‘rsatkichdan 25 foizgacha ko‘tariladi. 2042 yilgacha bo‘lgan elektr energetikasi obyektlarini joylashtirish Bosh rejasiga muvofiq, «Rosatom» turli quvvatdagi 38 ta energoblok qurishni rejalashtirmoqda. Bu loyihalar uchun taxminan 17 trillion rubl mablag‘ sarflanishi kutilmoqda. Yaqin kelajakda qurilishi mo‘ljallangan yirik quvvatli inshootlar orasida Vladivostok va Xabarovskdagi atom elektr stansiyalari ham bor.

«Mamlakatimizdagi atom elektr stansiyasiga kiritilgan har bir so‘m YaIMga 3 so‘m keltiradi,» – deb ta’kidladi PMEF’da so‘zga chiqgan Rosatom bosh direktorining birinchi o‘rinbosari – Rivojlanish va xalqaro biznes bloki direktori Kirill Komarov atom sanoatiga investitsiyalar samaradorligini baholab. U shuningdek, LCOE nuqtai nazaridan atom energiyasi eng samarali generatsiya turlaridan biri ekanligini qayd etdi.

Kirill Komarov, shuningdek, elektr energetikasiga sarmoya kiritish haqida jahon miqyosida o‘ylash zarurligini ta’kidladi, chunki Rossiya atom elektr stansiyalari kabi elektr energetikasi yechimlarining eksporti ham moliyalashtirishni talab etadi. «Kelajakda ko‘p elektr energiyasi kerak bo‘ladi, unga katta miqdorda sarmoya kiritish lozim. Bu masalani jiddiy o‘ylab ko‘rish, bizda mavjud bo‘lgan ishonchli va sinovdan o‘tgan mexanizmlarga qo‘shimcha ravishda yangi mexanizmlarni ishlab chiqish zarur,» deya xulosa qildi Kirill Komarov.
Muhokamalar boshlangan. 2-oktyabrgacha Rossiya hukumatiga xorijiy bozor uchun sakkizta va Rossiya uchun to‘rtta suzuvchi atom energiya blokini qurish maqsadida imtiyozli uzoq muddatli kredit variantlari taqdim etiladi.