So‘nggi bir necha o‘n yilliklar mobaynida atom elektr stansiyalari uchun eng yirik uran iste’molchisi bo‘lgan mamlakatlar va eng yirik uran ishlab chiqaruvchi mamlakatlar deyarli bir-biriga mos kelmasdi. Hozirda vaziyat asta-sekin o‘zgarmoqda: AES mavjud mamlakatlar uran qazib olishni boshlash, qayta yo‘lga qo‘yish yoki sezilarli darajada ko‘paytirish bo‘yicha harakatlar qilmoqda, uran zaxiralari mavjud mamlakatlar esa o‘z hududlarida atom stansiyalarini qurish rejalarini tuzmoqda. «Rosatom» har ikkala jarayonda ham ishtirok etib, butun dunyoda atom texnologiyalarini rivojlantirishga hissa qo‘shmoqda.

Atom sanoatida ko‘p yillar davomida uran ishlab chiqarishning yirik markazlari atom elektr stansiyalarida undan foydalanishning asosiy markazlari bilan mos kelmasdi. Qozog‘iston, Avstraliya, Namibiya, O‘zbekiston va Niger ishlab chiqarilgan uranning hammasini eksport qiladi. Aksincha, Yevropa mamlakatlari va AQSH deyarli barcha uranni import qiladi. JAR, Hindiston va Xitoy o‘zlariga kerak bo‘lgan uranning bir qismini chetdan olib keladi. Rossiya, shuningdek qisman Xitoy ham boshqa mamlakatlarda uran qazib oluvchi korxonalar tashkil etishga e’tibor qaratdi. Rossiya uchun Qozog‘iston bilan hamkorlik eng samarali va uzoq muddatli bo‘lib chiqdi.

So‘nggi yillarda atom energetikasi yangi bir yuksalishni boshdan kechirmoqda va yuqorida tasvirlangan vaziyat o‘zgarishga yuz tutdi. Qozog‘iston, O‘zbekiston va Namibiya o‘z hududlarida atom elektr stansiyalari qurishga qaratilgan harakatlarni boshlab yubordi. AQSh, Braziliya, Argentina va Shvetsiya esa nafaqat atom stansiyalari sonini ko‘paytirishni, balki tabiiy uran konsentratlarini ishlab chiqarishni qayta yo‘lga qo‘yishni ham rejalashtirmoqda.

Qozog‘iston

Qozog‘iston o‘n besh yildan ortiq vaqt davomida uran ishlab chiqarish hajmi bo‘yicha jahon yetakchisi maqomini saqlab kelmoqda. 2024-yilda mamlakatda 23 270 tonna uran ishlab chiqarildi. Bu hajmning bir qismi «Rosatom» bilan qo‘shma korxonalarda ishlab chiqarilgan.

Qozog‘istonning barcha urani eksport qilinadi: 1999-yilda Mang‘istau atom-energetika kombinatidagi reaktor to‘xtatilgandan so‘ng, mamlakatda faoliyat yuritayotgan AES qolmagan.

So‘nggi yillarda vaziyat o‘zgardi. O‘tgan yili Qozog‘istonda atom elektr stansiyalarini qurish bo‘yicha referendum o‘tkazilib, mamlakat aholisining roziligi olindi. Bir nechta AES qurish rejalashtirilmoqda. Birinchi atom elektr stansiyasini «Rosatom» rahbarligidagi xalqaro konsorsium quradi – uning taklifi Qozog‘istonning atom sanoatini rivojlantirish bo‘yicha idoralararo komissiyasi tomonidan eng maqbul deb topildi. Joriy yilning iyun oyida bo‘lib o‘tgan Sankt-Peterburg xalqaro iqtisodiy forumida «Rosatom» bosh direktori Aleksey Lixachev va Qozog‘iston Respublikasi Atom energiyasi agentligi raisi Almasadam Satkaliyev Qozog‘istonda yuqori quvvatli atom elektr stansiyasini qurish loyihasi bo‘yicha asosiy tadbirlarni amalga oshirish yo‘l xaritasini imzoladilar. «Qozog‘iston atom elektr stansiyalari» va «Atomqurilisheksport» («Rosatom»ning muhandislik bo‘limi) o‘rtasida asosiy kelishuv imzolandi. Unda Olmaota viloyatining Jambil tumanida loyihani amalga oshirishda hamkorlikning asosiy tamoyillari belgilab berildi.

Dunyodagi konlardan uran qazib oluvchi eng yirik uch davlat (WNA ma’lumotlariga ko‘ra, 2022-yilda tonna uran hisobida):

Qozog‘iston — 21 227
Kanada — 7351
Namibiya — 5613

O‘zbekiston

O‘zbekiston uran qazib olish sohasida global yetakchilardan biri hisoblanadi: Jahon yadro assotsiatsiyasi (WNA) ma’lumotlariga ko‘ra, 2022-yilda u 3300 tonna uran ishlab chiqargan. Bu mamlakatda energetik atom elektr stansiyalari hech qachon mavjud bo‘lmagan.

O‘zbekiston atom energetikasi sohasidagi o‘z yo‘lini Rossiya loyihasidagi kichik quvvatli atom stansiyalari (KQAS) bilan boshlayapti. 2024-yilda «Rosatom» mamlakat hukumati bilan har biri 55 MVt quvvatga ega bo‘lgan RITM-200 reaktorli oltita blokni qurish to‘g‘risida shartnoma imzoladi. Birinchi blokning energiya ishga tushirilishi 2029-yilga mo‘ljallangan. Bu KQASni qurish bo‘yicha dunyodagi birinchi eksport shartnomasi hisoblanadi. Mamlakatning Jizzax viloyatida KQAS poydevorini quyishga tayyorgarlik ishlari olib borilmoqda, Rossiyada esa u uchun birinchi reaktorni ishlab chiqarish boshlandi. Shuningdek, PMEF doirasida «Rosatom» va O‘zbekiston Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Atom energetikasini rivojlantirish agentligi o‘rtasida kelishuv imzolandi. Ushbu kelishuv doirasida tomonlar O‘zbekistonda har birining quvvati 1 GVt bo‘lgan VVER-1000 reaktorlariga ega ikkita energoblokni (to‘rtta energoblokkacha ko‘paytirish imkoniyati bilan) qurish imkoniyatini o‘rganib chiqadi.

Namibiya

Namibiya Uran Instituti ma’lumotlariga ko‘ra, 2023-yilda mamlakatda uran ishlab chiqarish hajmi 8283 tonnani tashkil etgan. Mamlakatda butunlay yangi uran qazib olish hududini ochish va Namibiya sharqidagi iqtisodiy rivojlanish darajasini yuksaltirish imkonini beruvchi asosiy loyiha – «Rosatom» kompaniyasi tomonidan amalga oshirilayotgan Wings loyihasidir.

Bundan tashqari, Namibiya mamlakatda atom elektr stansiyasi qurilishini muhokama qilishni boshlashga qaror qildi. Bu haqda Namibiya prezidenti Netumbi Nandi-Ndaytvaning aytishicha: «Namibiyada atom elektr stansiyasi qachon paydo bo‘lishini aniq ayta olmasam-da, sizni ishontirib aytamanki, muhokamalarga aynan shu moliyaviy yilda start beriladi.» Mamlakat uchun o‘z elektr energiyasini ishlab chiqarish muhim maqsad hisoblanadi, chunki Namibiya Janubiy Afrika Respublikasidan elektr energiyasi importiga bog‘liq va ta’minot beqaror bo‘lib turadi. Netumbi Nandi-Ndaytva mamlakatning yer osti boyliklari salohiyatidan imkon qadar to‘liqroq foydalanishni istaydi. «Biz nafaqat foydali qazilmalarni eksport qilishimiz, balki ularni o‘z hududimizda qayta ishlashimiz lozim. Qiymat yaratish zanjirida o‘z o‘rnimizni egallashimiz kerak,» deya ta’kidladi prezident.

«Rosatom» bu rejalarni qo‘llab-quvvatlashga tayyor. Atom energiyasi Afrika mamlakatlarining barqaror energiya tizimi uchun mustahkam poydevor bo‘lishi mumkin. «Rosatom» ushbu maqsadga erishish uchun bir qator yechimlarni ishlab chiqdi. <...> Namibiyaning atom energiyasidan foydalanish imkoniyatlarini o‘rganayotganidan mamnunmiz. Bu qaror mamlakatni Afrika qit’asidagi eng yirik energetika o‘yinchilaridan biriga aylantirishi mumkin,» – dedi o‘tgan yil kuzida Namibiyada bo‘lib o‘tgan Yadro fani va texnologiyalari bo‘yicha II konferensiyada so‘zga chiqib «Rosatom Markaziy va Janubiy Afrika» mintaqaviy markazi bosh direktori Rayan Koller.

Atom energiya bloklarining o‘rnatilgan quvvati bo‘yicha eng yuqori uch mamlakat (MAGATE ma’lumotlariga ko‘ra, 2025-yil uchun GVt hisobida):

AQSH — 96,95
Fransiya — 63
Xitoy — 55,32

Braziliya

Hozirda Braziliyada umumiy quvvati 1,88 GVt bo‘lgan «Angra» AESning ikkita energobloki faoliyat yuritmoqda. Mamlakat AES parkini kengaytirish va uran qazib olishni ko‘paytirish imkoniyatlarini o‘rganib chiqmoqda. Bu rejalarni amalga oshirish «Rosatom» bilan hamkorlikni taqozo etadi. Jumladan, joriy yilning may oyida Braziliya prezidenti Lula da Silva Rossiya prezidenti Vladimir Putin bilan uchrashuvda Braziliyaning Rossiya bilan kichik quvvatli atom stansiyalarini qurish masalasida hamkorlik qilishdan manfaatdor ekanligini ta’kidladi. Bundan tashqari, Braziliya hukumati va «Rosatom» mamlakatda uran va litiyni birgalikda qazib olish bo‘yicha muzokaralar olib bormoqda.

Shvetsiya

Bu mamlakatda kamida 15 yildan beri uran qazib olinmaydi va 2018-yildan boshlab uran qazib olish qonun bilan taqiqlangan. Biroq o‘tgan yili o‘tkazilgan tahlillar natijasida Shvetsiya hukumati ushbu taqiqni bekor qilish maqsadga muvofiq ekanligi haqidagi xulosani e’lon qildi. Tegishli qonun loyihasi 2026-yil 1-yanvarga qadar mamlakat parlamentiga taqdim etilishi kutilmoqda. Shvetsiyada loyihalari mavjud bo‘lgan xorijiy geologiya-qidiruv kompaniyalari bu qarorni faol ravishda qo‘llab-quvvatlamoqda.

Shvetsiyada umumiy quvvati 7 GVt bo‘lgan oltita atom energiya bloki elektr energiyasi ishlab chiqarmoqda. Mamlakat hukumati 2035-yilgacha umumiy elektr quvvati 2,5 GVt bo‘lgan atom bloklarini qurish zarurligini e’lon qildi. Keyingi o‘n yil ichida yana 4 tadan 10 tagacha yangi bloklar (yakuniy qaror hali qabul qilinmagan) qurilishi kerak bo‘ladi.

Argentina

Mamlakatda ikkita atom elektr stansiyasida uchta blok faoliyat yuritmoqda: ikkitasi «Atucha» va bittasi «Embalse» AESda bo‘lib, ularning umumiy quvvati 1,64 GVtni tashkil etadi. 2024-yil dekabr oyida Argentina hukumati atom sanoatini rivojlantirish rejasini – Argentina yadro rejasini taqdim etdi. Reja «Atucha» AES hududida o‘z loyihasidagi kichik modulli atom elektr stansiyasi qurilishini, yadro infratuzilmasini modernizatsiya qilishni, shuningdek, mamlakatda uran qazib chiqarishni yo‘lga qo‘yishni nazarda tutadi. WNA ma’lumotlariga ko‘ra, Argentinada kamida so‘nggi 12 yil davomida uran qazib olinmagan. Argentinaning yadro rejasi Fransiya prezidenti Emmanuel Makronning e’tiborini tortdi. U iyun oyida Nitssada bo‘lib o‘tgan BMTning okeanlar bo‘yicha xalqaro anjumanida Argentina prezidenti Xaver Miley bilan yadro rejasini amalga oshirishda hamkorlik qilish to‘g‘risida kelishib oldi. Shuningdek, u bilan uran kabi strategik ahamiyatga ega foydali qazilmalarni o‘zlashtirish bo‘yicha hamkorlikni nazarda tutuvchi o‘zaro anglashuv memorandumini imzoladi.

AQSH

2025-yil may oyida AQSH prezidenti Donald Tramp Amerika yadro energetikasi quvvatini hozirgi darajadan (deyarli 97 GVt) 2050-yilgacha 400 GVt ga yetkazish maqsadida to‘rtta farmon imzoladi. 2030-yilgacha qo‘yilgan vazifa – mavjud bloklar imkoniyatlarini kengaytirish hisobiga 5 GVt quvvat qo‘shish va yana 10 ta yuqori quvvatli blok qurilishini yo‘lga qo‘yish. Shuningdek, farmonlardan birida AQShning turli darajada boyitilgan uranga bo‘lgan ehtiyojini qondirish uchun yetarli konversiya va boyitish quvvatlarini oshirish rejasini ishlab chiqish talabi mavjud. Boshqasida esa Amerika atom kompaniyalarini afzal hamkorlarga aylantirish vazifasi belgilangan. Bundan tashqari, maqsadli ko‘rsatkich sifatida kamida 20 ta yangi «123» kelishuvini (kelajakdagi hamkorlik uchun asos bo‘ladigan) imzolash belgilangan.

AQShda ham uran ishlab chiqarish hajmini oshirishga harakat qilinmoqda. Ammo hozircha bu unchalik yaxshi natija bermayapti. Energiya ma’muriyatining 2025-yilning birinchi choragidagi hisobotiga ko‘ra, shundoq ham past bo‘lgan uran ishlab chiqarish 310 533 funt U3O8 (120 tonnadan kam) ni tashkil etib, 2024-yilning to‘rtinchi choragiga nisbatan taxminan 65 ming funt (25 tonna) ga kamaygan.

Rossiya

«Rosatom» atom sanoatining jahon yetakchisi hisoblanadi: u dunyoning 60 dan ortiq mamlakatlarida faoliyat yuritadi. Xorijiy buyurtmalar portfelida 10 ta mamlakatda 33 ta yuqori quvvatli AES blokini qurish rejalashtirilgan. Bundan tashqari, O‘zbekistonda oltita kichik quvvatli atom stansiyasi blokini qurish bo‘yicha dunyodagi birinchi eksport loyihasi ham mavjud.

Rossiya butun dunyodagi do‘st mamlakatlardagi hamkorlariga uran qazib olish sanoati va atom energetikasini rivojlantirishda yordam taklif etib, atom elektr stansiyalarini qurmoqda hamda o‘z hududida ham uran qazib olishni kengaytirmoqda. 2042 yilgacha elektr energiyasi obyektlarini joylashtirishning bosh rejasiga muvofiq, Rossiyada bu muddatga qadar turli quvvatdagi 38 ta blok barpo etiladi. Bloklarning umumiy quvvati 18,9 GVt ga ko‘payadi (hozirgi holat – 26,8 GVt). Atom energetikasining ulushi 25 foizgacha yetadi. Rossiya konlarida uran ishlab chiqarish hajmini ham oshirish ko‘zda tutilgan.

39 ta bloks

«Rosatom»ning AES qurilishi bo‘yicha chet el buyurtmalari portfeli

Ayrim xulosalar

Atom va uran sohalariga yetarli investitsiyalar kiritilmaganligini hisobga olgan holda, qaysi rejalar va qanday tezlikda amalga oshirilishini bashorat qilish mushkul. Biroq, yo‘nalish aniq: hukumatlar, atom energiya bloklari va uran kompaniyalari egalari kondan to AESgacha bo‘lgan ta’minot zanjirini to‘liq qamrab olishga, imkon qadar o‘zlarida mavjud bo‘lmagan yadro yoqilg‘i sikli (YATS) bo‘g‘inlarini yakunlashga intilmoqda.

Albatta, tendensiya kengroq va YATMning har bir bo‘g‘inini mahalliylashtirishga intilish mavjud. Ammo uran qazib olish bilan bog‘liq holda atom elektr stansiyasini qurish eng xavfsiz va arzon texnologiya hisoblanadi.

Maqolada Xitoyning strategiyasi alohida ko‘rib chiqilmagan, chunki u o‘zgarishsiz qolmoqda: mamlakatda atom energiya bloklari izchil qurilmoqda va ularning ehtiyojlarini tabiiy uran bilan ta’minlash (shu jumladan, mamlakat ichidagi resurslar hisobiga) bo‘yicha sa’y-harakatlar amalga oshirilmoqda.

Maqola taxmin qilinayotgan talab va iste’mol muvozanatini, ayniqsa muddatlarga bog‘liq holda, aniqlashni maqsad qilmaydi. Biroq, shunisi aniqki, Qozog‘iston va O‘zbekiston o‘z hududlarida AES qurib, avvalo o‘zlarini ta’minlashdan manfaatdor bo‘ladi. Xuddi shu holat Namibiya, Braziliya, Argentina va umuman uran qazib olinadigan hamda atom elektr stansiyalari mavjud barcha mamlakatlarga ham taalluqli bo‘lishi shubhasiz. Bu esa boshqa iste’molchilar uchun mazkur hajmdagi uran mavjud bo‘lmasligini anglatadi.

Ammo bu investitsiya tahlilchilari uran taqchilligi yaqinlashib kelayotgani va narxi ko‘tarilishi haqidagi vahimalar bilan bozorni qizdirishga urinayotgan xavf emas. Jahon atom sanoati uzoq vaqtdan beri ishlab chiqarayotganidan kamroq uran qazib olmoqda. Muhimi, uran spot bozorida tobora kamroq savdo qilinmoqda, real bitimlar esa uzoq muddatli shartnomalar tomon siljiyapti. O‘tgan yil davomida, 2024-yil iyuldan boshlab, uzoq muddatli narx spot narxining o‘zgarishlariga qaramasdan bir xil darajada – taxminan 80 dollar/funt U3O8 atrofida turgan.

Uzoq muddatli bitimlar katta hajmdagi yetkazib berish va uzoq muddatli rejalashtirish ufqlarini nazarda tutadi. Ular yangi konlarni ochish, barqaror ishlaydigan konlarni yaratish, shuningdek, boyitishdan keyin qolgan uran va nurlantirilgan yoqilg‘ining qimmatbaho komponentlarini qayta ishlashga jalb qilish imkonini beruvchi yadro yoqilg‘i siklini yakunlash uchun tizimli yechimlar va investitsiyalarni talab etadi. Bularning barchasi birgalikda atom energiyasi ishlab chiqarish quvvatlarining ko‘p yillik ishlashini ta’minlash imkonini beradi. «Rosatom» va umuman Rossiya aynan shu yo‘nalishda faoliyat olib bormoqda. Aynan shu sababli «Rosatom» bilan hamkorlik qilish ishonchlidir.