Joriy yilda Beloyarsk AESning tezkor reaktorli ikkita bloki yubileylarini nishonlamoqda. BN-600 reaktorli 3-blok 1980-yilda, BN-800 reaktorli 4-blok esa 2015-yilda elektr tarmog‘iga ulangan. Bu bloklar nafaqat samarali ishlayapti, balki yopiq yadroviy yoqilg‘i siklini yaratishga va IV avlod tizimlari konsepsiyasini amalga oshirishga ham hissa qo‘shmoqda. Mazkur konsepsiya nurlantirilgan yoqilg‘i yig‘malarini qayta ishlash, ulardan yangi yoqilg‘i partiyalarini tayyorlash, qazib olingan uranning energiya salohiyatidan maksimal darajada foydalanish hamda chiqindilarni minimallashtirishni ko‘zda tutadi.

BN-600 va BN-800 dunyodagi eng yirik tez neytronli reaktorlardir. Ikkala blokda ham natriy issiqlik tashuvchi sifatida qo‘llaniladi. Ishonchliligi va xavfsizligi bo‘yicha ular jahondagi eng yaxshi reaktorlar qatoriga kiradi.

BN-600

BN-600 reaktori nafaqat xavfsiz tarzda elektr energiyasi ishlab chiqaradi, balki unda yangi reaktorlar uchun yangi materiallar va yadro yoqilg‘isi sinovdan o‘tkaziladi.

Jumladan, aralash nitridli uran-plutoniy (ANUP) yoqilg‘isi asosidagi yoqilg‘i elementlari bilan OS-4 nurlanish qurilmasi sinovlarga tayyorlanmoqda. Ushbu tajribaviy qurilmani nurlantirishda yoqilg‘ining yuqori darajada yonishiga erishish ko‘zda tutilgan.

BN-1200 tipdagi issiqlik ajratuvchi elementlar (tvellar) o‘rnatilgan, aksial qatlamli MOKS-yoqilg‘i asosidagi uchta KETVS-MAK tajribaviy yig‘masini ham sinash rejalashtirilmoqda. Ushbu tvellar konstruksiyasining o‘ziga xos jihati – yoqilg‘i ustuni tarkibiga «qayta ishlab chiqaruvchi material» deb ataluvchi qism kiritilganligidir. Bu qismlar birgalikda reaktorda faol zonani ikkiga bo‘luvchi gorizontal qatlam hosil qiladi. Bunday yechim yoqilg‘ining zarur yonish chuqurligini saqlab qolgan holda tvel qobiqlarining radiatsion shikastlanishini sezilarli darajada kamaytiradi. Nazariy jihatdan bu yechim bir nechta mamlakatlarda asoslangan bo‘lsa-da, amalda ilk bor Rossiyaning BN-1200M reaktorida qo‘llanilishi mumkin. Bu Beloyarsk AESda quriladigan 1200 MVt quvvatli tezkor reaktordir. Hozirda BN-600 reaktori o‘rnatilgan uchinchi blokda modernizatsiyani o‘z ichiga olgan rejali-ogohlantiruvchi ta’mirlash ishlari olib borilmoqda. Beloyarsk AES bosh muhandisi vazifasini bajaruvchi Ilya Filin shunday deydi: «Biz BN-600 ning faol zonasiga 107 ta issiqlik ajratuvchi yig‘mani qayta yuklashni amalga oshiramiz. Almashtirilayotgan yig‘malar orasida SNUP-yoqilg‘ili uchtasi mavjud. Bu issiqlik ajratuvchi yig‘malar ishlab turgan reaktorda bir yilgacha bo‘lgan. Keyingi tadqiqotlar to‘rtinchi avlod istiqbolli energobloklar – BN-1200M va BREST da yangi turdagi yoqilg‘ining xatti-harakati va holati haqida ma’lumot olishga yordam beradi.»

Ortiqcha yuklanishdan tashqari, 4-raqamli bug‘ generatorining sakkizta bug‘latish modulini almashtirish muhim vazifa bo‘ladi. Bu «Rostexnadzor» talabiga binoan 3-raqamli energoblokdan foydalanish muddatini 2040-yilgacha uzaytirish bo‘yicha ishlarning yakuniy bosqichidir. Bundan tashqari, blokda reaktorning asosiy aylanma nasosi va natriy konturining 24 ta armatura qurilmasi kapital ta’mirdan o‘tkaziladi. 5-raqamli turbogeneratorning quvvat uzatish tizimidagi elektromexanik asosli rele himoyasi va avtomatlashtirish qurilmalari mikroprotsessorli analoglariga almashtiriladi. Ta’mirlash ishlarini 2025-yil kuzida yakunlash rejalashtirilmoqda.

BN-800

4-blok nafaqat Rossiya, balki butun jahon atom sanoatini rivojlantirish uchun alohida ahamiyatga ega: hozirda uning tez neytronli energetik reaktori dunyoda yagona bo‘lib, to‘liq aralash uran-plutoniy oksidi (MOKS) yoqilg‘isida ishlaydi. Blok hozirda BN-600 dagi «hamkasbi» kabi rejali-ogohlantiruvchi ta’mirlashga chiqarilgan. Bu vaqt davomida stansiya xodimlari reaktorning faol zonasiga 181 ta yig‘ma qismni qayta yuklash ishlarini amalga oshiradilar.

Bundan tashqari, blokda qo‘shimcha nasos agregatlari, quvurlar va turbogenerator statori hamda rotorining sovutish tizimlariga oid armaturalar o‘rnatiladi. O‘rnatish ishlaridan so‘ng, har bir tizimda ikkitadan zaxira nasos mavjud bo‘ladi, bu esa energiya blokining ishlash xavfsizligini yanada oshiradi. Shuningdek, xodimlar oraliq issiqlik almashtirgichni va asosiy sirkulyatsiya nasosining elektr dvigatelini almashtiradilar, hamda metall qismlarning ekspluatatsion nazoratini amalga oshiradilar.

BN-800 reaktori ham yangi turdagi yoqilg‘ilarni asoslash jarayonida ishtirok etmoqda. O‘tgan yilning iyul oyida unga minor aktinoidlar qo‘shilgan uchta issiqlik ajratuvchi qurilma joylashtirildi. Ameritsiy-241 va neptuniy-237 nurlantirilgan yadro yoqilg‘isi tarkibidagi eng uzoq umr ko‘ruvchi va radiologik jihatdan zaharli izotoplardan hisoblanadi. BN-800 ning faol zonasidagi qurilmalarning ishlashi va holati minor aktinoidlarni sanoat miqyosida yo‘q qilish imkoniyatini tajribada tasdiqlashi lozim. «Tez neytronlarda ishlaydigan reaktorlarning bu afzalligi radioaktiv chiqindilar hajmini kamaytirish imkonini beradi,» – deb ta’kidlaydi Beloyarsk AES direktori Ivan Sidorov.

BN-1200

Beloyarsk AESning hayotidagi navbatdagi bosqich – BN-1200M reaktorli yangi, beshinchi energoblokni qurish bo‘ladi. U birinchi seriyali blok sifatida IV avlod energetika tizimining bir qismiga aylanadi. BN-1200M uchun turli xil uran-plutoniy yadro yoqilg‘isi bilan faol zonaning ikki varianti ishlab chiqilmoqda: BN-800 da qo‘llaniladigan oksidli va BREST-OD-300 reaktoriga joylashtirilishi rejalashtirilayotgan nitridli. Bu reaktor Tomsk viloyatining Seversk shahrida qurilmoqda.

Joriy yil iyulida «Rosatom» bosh direktori Aleksey Lixachev blok qurilishiga tayyorgarlik ishlariga start berdi. «5-sonli energoblok bo‘yicha ishlarning boshlanishi bilan Beloyarsk AES tezkor reaktorlar texnologiyasini rivojlantirishda o‘z yetakchilik maqomini yanada mustahkamlaydi. Bu yo‘nalish ikki komponentli atom energetikasini yaratish bo‘yicha ilg‘or loyihamizning ajralmas qismi hisoblanadi. Tezkor reaktorlar sohasidagi yutuqlarimiz Rossiya yadro texnologiyalarining jahon miqyosidagi yetakchiligini mustahkamlashga imkon beradi,» deya ta’kidlagan edi o‘shanda Aleksey Lixachev. 5-energoblokning asosiy binosi poydevoriga birinchi beton 2027-yilda quyilishi rejalashtirilmoqda.

Natriy bloklarining ishlashi boshqa mamlakatlarning atom mutaxassislari orasida katta qiziqish uyg‘otmoqda. So‘nggi misol: joriy yilning iyul oyida Xitoy delegatsiyasi Beloyarsk AESga tashrif buyurdi. Mehmonlar 4-raqamli energoblokining reaktor bo‘limi, mashina zali va blok boshqaruv markazini, shuningdek o‘quv-mashg‘ulot markazini ko‘zdan kechirdilar hamda mumkin bo‘lgan hamkorlik masalalarini muhokama qildilar.