Jahon yadro assotsiatsiyasi (WNA) so‘nggi ikki oy ichida ikkita hisobot e’lon qildi: «World Nuclear Performance» (atom elektr stansiyalarini qurish va ishlatish holati to‘g‘risida) hamda «World Nuclear Fuel Report». Ushbu hisobotlarda tashkilot talab va taklif nisbatining uchta ssenariysini taqdim etdi, shuningdek 2040-yilgacha bo‘lgan davrda yetkazib berish imkoniyatlarini baholadi. Natijalar va prognozlarga ko‘ra, ko‘rsatkichlar o‘sish tendensiyasiga ega.

AESning rekord ko‘rsatkichlari

WNA 2024-yilda jahon AES parkining asosiy yutug‘ini rekord darajadagi elektr energiyasi ishlab chiqarish deb baholadi: bir yil avvalgi 2601 TVt·soatga nisbatan 2667 TVt·soat. Bu ko‘rsatkich 2006-yilda o‘rnatilgan 2660 TVt·soatlik rekorddan ham yuqori bo‘ldi. AESda elektr energiyasi ishlab chiqarish hajmi bo‘yicha 2012-yildan beri Shimoliy Amerika yetakchilik qilib kelmoqda. 2000-yillarning birinchi yarmida yetakchi bo‘lgan va 2000-yillarning ikkinchi yarmi hamda 2010-yillarning boshlarida Shimoliy Amerika bilan teng bo‘lgan Yevropa, Osiyodan ham orqada qolib, uchinchi o‘ringa tushib qoldi. O‘tgan yili Fransiya reaktorlari tufayli Yevropada ishlab chiqarishning 40 TVt·soatga o‘sishi ham vaziyatni yaxshilashga yetarli bo‘lmadi. Ushbu reaktorlar 2022 va 2023-yillardagi vaqtinchalik to‘xtashlardan so‘ng yana ishga tushirilgan edi.

2667 TVt·soat

2024-yilda dunyodagi atom elektr stansiyalari tomonidan ishlab chiqarilishi kutilayotgan elektr energiyasi miqdori

Generatsiyaning eng katta o‘sishi Osiyoda kuzatildi. U hozirda ishlab chiqarish hajmi bo‘yicha ikkinchi o‘rinda turib, Shimoliy Amerikaga juda yaqinlashdi. Boshqa hududlarda, jumladan Rossiya va Sharqiy Yevropada, 2024-yildagi ishlab chiqarish hajmi 2023-yilga nisbatan deyarli o‘zgarmay qoldi.

2024-yil oxiriga kelib, dunyoda umumiy elektr quvvati 398 GVt bo‘lgan 440 ta reaktor faoliyat ko‘rsatayotgan deb hisoblanardi. Bu 2023-yilga nisbatan 3 ta reaktor va 6 GVt ko‘proqdir.

Hisobotda ta’kidlanishicha, 2024-yilda Yaponiya (19 GVt), Hindiston (1 GVt dan kam) va boshqa mamlakatlardagi (11 GVt) ayrim reaktorlar hozirda ish faoliyati to‘xtatilganligi sababli elektr energiyasi ishlab chiqarmagan. Natijada, 2024-yilda elektr energiyasi ishlab chiqargan reaktorlarning umumiy elektr quvvati 369 GVtni tashkil etdi, bu o‘tgan yilga nisbatan 1 GVt ko‘pdir.

Dunyoda eng ko‘p bosimli suvli reaktorlar (313 ta) mavjud bo‘lib, ularning soni 2024-yilda 2023-yilga nisbatan beshtaga ko‘paygan. Ikkinchi o‘rinda qaynoq suvli reaktorlar (60 ta) turibdi, ularning soni 2024-yilda o‘zgarmay qolgan. Og‘ir suvli reaktorlar soni bittaga kamayib, 46 taga tushgan. 2024-yilda uran-grafit reaktorlari ham bittaga kamayib, 10 ta bo‘lib qolgan.

Tarixiy jihatdan, 1970 va 1980-yillarda ko‘plab reaktorlar ishga tushirilgan bo‘lsa-da, 1990 va 2000-yillarda ularning qurilish sur’ati pasaygan. 2010-yillarga kelib, yangi reaktorlar soni yana o‘sa boshladi. Natijada, bir vaqtning o‘zida «yosh» (15 yoshgacha) va «keksa» (42 yoshdan oshgan) reaktorlar soni ko‘paymoqda. Biroq, hozirgi AESlar tarkibining asosini o‘rta yoshdagi (15 yoshdan 42 yoshgacha) bloklar tashkil etadi. Ta’kidlash joizki, «Rosatom» hozirda loyihaviy xizmat muddati 60 yil bo‘lgan va uni yana 20 yilga uzaytirish imkoniyatiga ega bloklarni qurmoqda.

2024-yil yangiliklari

O‘tgan yili to‘qqizta reaktor qurilishi boshlandi. Ularning oltitasi Xitoyda, bittadan Misr, Pokiston va Rossiyada. Xususan, Rossiyada 14-mart kuni Leningrad AES-2 ning 3-bloki poydevoriga birinchi beton quyish ishlari boshlandi. Shu yilning sentyabr oyida quruvchilar reaktor binosining ichki himoya qobig‘ining birinchi qavatini o‘rnatdilar va turbina binosining poydevorini qurish uchun tayyorgarlik ishlarini boshladilar.

2024-yil oxiridagi ma’lumotlarga ko‘ra, dunyoda jami 63 ta blok qurilmoqda edi, ulardan to‘rttasi Rossiyada: uchtasi VVER reaktorlari va bittasi IV avlod tezkor reaktori bilan jihozlangan.

Ilk bor yettita reaktor elektr tarmog‘iga ulandi. Bularning uchtasi Xitoyda, qolganlari esa AQSH, Fransiya, Hindiston va BAAda joylashgan. Mazkur reaktorli bloklar qurilish muddati bir-biridan bir necha barobar farq qildi. Eng yaxshi natijani Xitoyning Chjanchjou-1 bloki ko‘rsatdi: u yerda birinchi beton quyilishidan to tarmoqqa ulanishigacha atigi 61 oy o‘tdi. Eng uzoq vaqt davomida esa Fransiyaning Flamanville-3 bloki qurildi va u 204 oyda bitkazilib, tarmoqqa ulandi. 2024-yilda ishga tushirilgan bloklar o‘rtacha 114 oyda, ya’ni to‘liq bo‘lmagan 10 yil ichida qurib bitkazildi. E’tiborli jihati shundaki, Shidaowan Guohe WNA AESning 1-blokini qurish muddatini sun’iy yo‘ldosh tasvirlari orqali aniqlashga to‘g‘ri keldi, chunki birinchi beton quyilishi boshlangani haqida hech qanday rasmiy ma’lumot berilmagan edi.

Hozirda qurilayotgan ko‘pchilik bloklarning barpo etilishi so‘nggi yetti yil ichida boshlangan. Faqat tezkor reaktor-ko‘paytirgich (PFBR) prototipi va PHWR reaktorli Rajasthan-8 bloki (ikkalasi ham Hindistonda) 10 yildan ortiq vaqt davomida uzluksiz qurilmoqda. Qurilish muddati 10 yildan oshgan boshqa bloklarda esa qurilish to‘xtatilgan yoki hozirda tanaffusda.

2024-yilda to‘rtta reaktor butunlay to‘xtatildi. Bular Pickering (Kanada) atom elektr stansiyasidagi birinchi va to‘rtinchi bloklar, Maanshan atom elektr stansiyasidagi 1-blok (Tayvan orolida joylashgan) hamda Rossiyadagi Kursk atom elektr stansiyasidagi 2-blok. Xulosa qiladigan bo‘lsak: 2024-yilda yettita blok tarmoqqa ulandi, to‘rttasi esa o‘chirildi, natijada ijobiy saldo kuzatildi.

2024-yilda yettita blok tarmoqqa ulandi, to‘rttasi uzildi, saldo ijobiy bo‘ldi

Jadal ish

O‘tgan yili atom elektr stansiyalarining o‘rnatilgan quvvatdan foydalanish koeffitsiyenti (UKFK) dunyo bo‘yicha o‘rtacha 83 foizni tashkil etdi – bu bir yil avvalgiga nisbatan 1 foiz yuqori. UKFKning eng katta o‘sishini Afrika ko‘rsatdi. U yerdagi yagona ishlab turgan Koeberg atom elektr stansiyasida navbatma-navbat ikkala blokda modernizatsiya elementlari bilan ta’mirlash ishlari olib borildi. Birinchi blokda ta’mirlash ishlari 2022-yil dekabrdan 2023-yil noyabrgacha, ikkinchisida esa 2023-yil dekabrdan 2024-yil dekabrgacha amalga oshirildi. Ikkala blok ham foydalanish muddatini 20 yilga uzaytirish rejalashtirilganidan oldin ta’mirlandi.

Shimoliy Amerikada KIUM barqaror bo‘lib qolgan, boshqa mintaqalarda esa biroz pasaygan. Hisobotda ta’kidlanishicha: «Avval aytib o‘tilganidek, turli yoshdagi reaktorlarning o‘rnatilgan quvvatdan foydalanish o‘rtacha koeffitsiyentlariga asoslanib, o‘tgan yillarda AESlarning ishlab chiqarishida yoshga bog‘liq pasayish kuzatilmagan. Bu fikr 40 yil va undan ortiq vaqt davomida ishlatilayotgan reaktorlarga ham taalluqli bo‘lib, bu reaktorlarning uzoq muddatli ekspluatatsiyaga o‘tganda ham samarali ishlashni davom ettirish imkoniyati mavjudligini ko‘rsatadi.»

Uran yetkazib berish: masala hal etilmagan

Atom sanoatining kelajakdagi imkoniyatlari World Nuclear Fuel Report hisobotining navbatdagi 22-sonida tahlil qilingan. Unda jahon atom energetikasi rivojlanishining uchta ssenariysi ko‘rib chiqilgan. Bu ssenariylarda 2023-yilda taqdim etilgan variantlarga nisbatan atom energiyasi ulushining oshishi bashorat qilingan.

Asosiy senarioga ko‘ra, atom elektr stansiyalarining o‘rnatilgan quvvati 2025-yil iyun holatiga ko‘ra 398 GVt bo‘lgan bo‘lsa, 2040-yilga kelib bu ko‘rsatkich 746 GVt ga yetadi (2023-yilga nisbatan 60 GVt ko‘p). Yuqori senarioda bu quvvat 966 GVt ni (35 GVt ko‘proq), quyi senarioda esa 552 GVt ni (66 GVt ko‘proq) tashkil etishi kutilmoqda.

Natijada, AESlarning uranga bo‘lgan ehtiyoji ham oshib boradi. WNA ekspertlarining baholashicha, 2025-yilda dunyodagi atom energiya bloklariga 68,92 ming tonna uran talab etiladi. Asosiy ssenariyga ko‘ra, 2040-yilga kelib ehtiyoj 150 ming tonnadan sal ortiq uranga yetadi, yuqori ssenariyga muvofiq esa 204 ming tonnadan ko‘proq uran zarur bo‘ladi. Past ssenariyni amalga oshirish uchun esa 107 ming tonnadan ortiq uran kerak bo‘ladi.

Asosiy muammo shundaki, birlamchi manbalardan (konlardan) uran yetkazib berish, hatto ikkilamchi manbalardan yetkazib berish bilan birgalikda ham, kutilayotgan talabni qoplay olmayapti. Tog‘-kon kompaniyalari duch kelayotgan asosiy qiyinchiliklar – investitsiyalarning yetishmasligi va uran qazib olish uchun ruxsatnoma olish jarayonining juda uzoq cho‘zilishi (8 yildan 15 yilgacha). Bu holat ularning faoliyatini sezilarli darajada qiyinlashtirmoqda.

Sentyabr oyining oxirida Moskvada o‘tkazilgan Jahon atom haftaligida so‘zga chiqqan Sama Bilbao-i-Leon ochilgan, ammo hali ishga tushirilmagan konlarda uran ishlab chiqarishni jadallashtirish maqsadida bu muddatlarni qisqartirishga da’vat etdi. «Yaxshiyamki, uran barcha qit’alarda keng tarqalgan resurslar qatoriga kiradi. Shu bilan birga, bu resursni qidiruv va qazib olishga sarmoya kiritishimiz zarurligi ayon. Bunga bog‘liq vazifa esa ushbu konlarni qazib olishga ruxsat beruvchi nazorat organlari va idoralar bilan hamkorlikda ishlash orqali ruxsatnomalarni olish jarayonini takomillashtirish va tezlashtirishdan iborat,» – deya ta’kidladi u jurnalistlar uchun o‘tkazilgan brifingda.

U o‘z fikrini aniqroq ifodaladi: «Tabiiyki, bu [xavfsizlik masalalarida] biron-bir murosaga borishimiz kerak degani emas. Men shuni nazarda tutayapmanki, biz hamon tegishli ehtiyotkorlikni saqlab, qazib olishga ruxsat olish uchun zarur bo‘lgan barcha jihatlarni baholashni kafolatlaydigan bo‘lishimiz lozim. Lekin keling, buni imkon qadar samarali tarzda amalga oshiraylik.»