Texnik fizika va avtomatlashtirish ilmiy-tadqiqot instituti (TFAITI) 65 yilligini nishonlamoqda. Tarixan radiatsion texnika, radionuklid energiyasi qurilmalari va nobuzar nazorat uskunalarini ishlab chiqargan institut hozirda «Braxium» gamma-terapevtik kompleksining eksport versiyasini yaratmoqda, to‘qima va organlarni biofabrikatsiya qilish ustida ishlamoqda hamda qo‘shimcha usulda titan implantlarini tayyorlashga hozirlik ko‘rmoqda.

NIITFA (ilgari Butunittifoq radiatsiya texnikasi ilmiy-tadqiqot instituti; BRTITI) 1960-yil 6-oktyabrda tashkil etilgan. U radiatsiya texnikasi va texnologiyalari sohasida yetakchi tashkilot vazifasini bajargan. Institut tez sur’atlar bilan rivojlandi. BRTITI da ionlashtiruvchi nurlanishning turli xil materiallar va oziq-ovqat mahsulotlariga ko‘rsatadigan ta’siri o‘rganilgan. Nazorat asboblari, xususan, metall konstruksiyalarni buzmasdan tekshirish uchun gamma-defektoskoplar yaratildi. Elektr energiyasi ishlab chiqarish manbalari – radioizotopli termoelektron generatorlar (RITEG) ishlab chiqildi. Ular kam quvvatli qurilmalarni, ayniqsa Arktika va kosmosda, elektr energiyasi bilan ta’minlash uchun qo‘llaniladi. Barcha sovet va Rossiya RITEGlari TFAITIda ishlab chiqilgan.

Yadro tibbiyoti yo‘nalishi uzoq vaqt davomida faqat bitta seriyali mahsulot – «Agat» gamma-terapevtik kompleksi bilan ifodalangan. U quyidagicha ishlaydi: shifokor va tibbiy fizik tomonidan ishlab chiqilgan nurlanish xaritasiga muvofiq, yangi paydo bo‘lgan o‘smaga mexanik usulda izotoplar yetkaziladi va yuqori energiyali gamma-kvantlar yordamida o‘sma yo‘q qilinadi.

1989-yilda institutning Saransk shahrida filiali ochildi. U yerda Geyger-Myuller gaz razryadli hisoblagichlari (ko‘proq Geyger hisoblagichlari deb tanilgan) va neytronlar oqimini o‘lchash uchun ionizatsion kameralar ishlab chiqariladi.

Hozirgi vaqtda

Bugungi kunda TFAITIning asosiy yo‘nalishi yadro texnologiyalaridan foydalanib tibbiy uskunalarni ishlab chiqish va ishlab chiqarishdir. Yetakchi mahsulot – «Braxium» nomli gamma-terapiya kompleksidir. U kichik chanoq a’zolari, ko‘krak bezi, qizilo‘ngach, burun-halqum va og‘iz bo‘shlig‘ini kontakt nur terapiyasi bilan davolashga mo‘ljallangan. «Braxium» allaqachon Rossiya klinikalariga yetkazib berilmoqda: jumladan, 2025-2026 yillarda tibbiyot muassasalariga bunday apparatlardan 10 tasi yetkazib beriladi.

Institut ishlab chiqarish imkoniyatlari Rossiya bozori ehtiyojlarini to‘liq qoplaydi, shu sababli 2027-yil oxirigacha NIITFA qurilmaning eksport variantini tayyorlashni rejalashtirmoqda. Unda yaxshilangan ko‘rsatkichlarga ega bo‘lgan o‘z ishlab chiqarishidagi dasturiy ta’minot paydo bo‘ladi, og‘irlik va o‘lchamlar taxminan 20 foizga kamayadi. Izotop manbai kiritiladigan moslama – applikatorlar ham takomillashtiriladi. Maxsus o‘tkazgichlar yaratiladi, ular yordamida import qilingan applikatorlardan foydalanish imkoni paydo bo‘ladi. Modernizatsiyadan so‘ng bu ishlanmalar Rossiya versiyasiga ham joriy etiladi, ro‘yxatdan o‘tkazish hujjatlarini o‘zgartirish jarayoni allaqachon boshlangan.

TFAITI 1,5 Tl maydon induktivligiga ega bo‘lgan magnit-rezonans tomograf (MRT) ni ham ishlab chiqmoqda. Bu qurilmalar tibbiyotning kundalik amaliyotida o‘zini yaxshi ko‘rsatgan «ishchi otlari» hisoblanadi. TFAITI Rossiya bozorining 25 foizini ta’minlashni mo‘ljallamoqda, bu esa yiliga taxminan 40 ta apparat degani. Dastlabki uchta seriyali nusxa 2027-yilda sinov tariqasida foydalanishga topshirilishi rejalashtirilgan. 2028-yilda institut o‘nta MRT ishlab chiqaradi, 2029-yilda esa to‘liq quvvatga chiqish ko‘zda tutilgan.

Istiqbol uchun

Institutni rivojlantirish bo‘yicha eng qiziqarli loyihalar orasida implantlarni additiv usulda tayyorlash alohida o‘rin tutadi. Bu sohada «Rosatom» kukun ishlab chiqarishdan tortib dasturiy ta’minotni yaratish, yakuniy mahsulotni tayyorlash va sterilizatsiya qilishgacha bo‘lgan keng qamrovli ishlarni olib bormoqda. TFAITI Sechenov nomidagi Birinchi Moskva davlat tibbiyot universiteti bilan hamkorlikda osteotrop qoplamali implantlar yaratish loyihasini yakunlash arafasida turibdi. Institut mutaxassislari implantning yaxshi joylashishini ta’minlaydigan bunday qoplamani ishlab chiqishgan. Qo‘shma loyiha natijalaridan individual va seriyali mahsulotlarni additiv usulda bosib chiqarish bo‘yicha investitsiya loyihasida foydalanish rejalashtirilmoqda. Hozirgi kunda ushbu loyiha uchun moliyaviy-iqtisodiy model hisoblab chiqilmoqda.

Bundan tashqari, TFAITI da to‘qima va organlarni biofabrikalash kabi ilg‘or yo‘nalish amalga oshirilmoqda. Olimlar biofabrikatorda quyon qon tomirining muqobilini yetishtirish imkoniga erishdilar. Bu muqobil to‘qima hayvonning son arteriyasiga muvaffaqiyatli o‘rnatildi. Bunday texnologiyalar kelajakda bemorlarning shikastlangan to‘qimalari va hatto organlarini almashtirish imkoniyatini yaratadi. Hozirda bu yo‘nalishdagi ishlar davom etmoqda: olimlar o‘zlarining yangi ishlanmalarini 2026-yil fevralida o‘tkaziladigan Kelajak texnologiyalari forumida namoyish etishni rejalashtirmoqdalar.

Kosmik rejalar

TFAITI yadro asbobsozligini ham e’tibordan chetda qoldirmaydi. Xususan, bor konsentratomerlari ishlab chiqarilmoqda. Ularni ham Hindiston va Rossiya buyurtmachilarining talablariga muvofiq takomillashtirish rejalashtirilgan. Jumladan, mutaxassislar issiq hududdan signallarni qayta ishlash blokini alohida shkafga joylashtirish variantini muhokama qilmoqda. Shuningdek, institutda RITEG mavzusini rivojlantirish ko‘zda tutilgan. Bu yo‘nalish Shimoliy dengiz yo‘li va kosmosni, birinchi navbatda Oy va Marsni o‘zlashtirish jarayonlari bilan birga rivojlanib boradi.