Rosаtom Shimoliy dengiz yo‘li (SHDY) infrаtuzilmаsini Shimoliy Yevropа vа Osiyo o‘rtаsidаgi eng qisqа yuk yo‘nalishidаn biri sifаtidа rivojlаntirmoqdа, хаlqаro hаmkorlik vа аrktikаdа kemasozlikdа yo‘l tutilmoqdа. Bu mamlakatning Arktikani o‘zlashtirish bo‘yichа ulkаn stratеgiyasining bir qismini tashkil etadi.
Shimoliy dengiz yo‘lidа yuk tаshishlаrini rivojlаntirish
Iyul oyining boshidа Rosаtom vа хitoylik NewNew Shipping Line logistikа kompaniyasi “Ekspress SHDY №1” nomli yangi multimodal yo‘nalishini ishgа tushirdi. Moskva viloyatidagi «Belyy Rast» logistika markazidan temir yo‘l bilan konteynerlar Arhangelskka yuborildi. Shundan so‘ng, konteyner tashuvchi kemaga yuklash va yuklarni Shimoliy dengiz yo‘li orqali Xitoyning Shanxay va Ninbo portlariga tashish amalga oshiriladi. Avgust oyi o‘rtalarida esa Arxangelsk dengiz savdo portida “Arktika ekspress №1” yo‘nalishi bo‘yicha Xitoydan kelgan birinchi kemani tantanali kutib olishdi. Keyin esa, yuk Moskva va Sankt-Peterburgga yuborildi.
Yil oxirigacha jami 12 ta reys amalga oshiriladi. Yo‘nalishning uzunligi temir yo‘l bo‘ylab taxminan 1,2 ming km va dengiz orqali 6,6 ming dengiz mili. “Arktika Ekspressining boshlanishi Shimoliy dengiz yo‘li loyihasini rivojlantirish doirasida tarixiy ahamiyatga ega. Yo‘nalish ikki mamlakat logistikasi rivojlanishiga yangi turtki beradi va savdo sohasida hamkorlikka hissa qo‘shadi”, — dedi NewNew Shipping Line vakili Ke Jin tantanali marosimda.
Yo‘nalishning ishga tushirilishi bu yilning iyun oyida Sankt-Peterburg xalqaro iqtisodiy forumida Rosatom va NewNew Shipping Line o‘rtasida imzolangan kelishuvning amalga oshirilishining boshlanishidir. «Biz Rosatom bilan hamkorlik qilmoqdamiz va maksimal qo‘llab-quvvatlashni olmoqdamiz. Eng muhimi, bizning tushunchalarimiz mos keladi: SHDY bo‘yicha tashish yetkazib berish vaqtini qisqartirishi mumkin, bu har qanday transport kompaniyasi uchun asosiy vazifa», — dedi NewNew Shipping Line raisi Fan Yusin o‘sha paytda.
Boshqa yuk tashish ishlari ham o‘z yo‘nalishi bo‘yicha davom etmoqda. Masalan, iyul oyi boshida “Vaygach” atom muzyorar kemasi uchtа kemani sharqiy yo‘nalishda boshqаrdі. Ularning vazifasi Rossiyaning uzoq hududlariga neft mahsulotlari va boshqa yuklarni yetkazishdir.
Iyul oyining oxirida esa birinchi subsidiyali kabotaj reysi amalga oshirildi. U Arhangelsk – Naxodka – Murmansk yo‘nalishi bo‘ylab Korsakov, Pevek, Magadan va Petropavlovsk-Kamchatskiyga tashriflar bilan o‘tadi. Uzoq Sharqdan Murmanskka «Lady D» baliq mahsulotlarini olib keladi. Jami uchta shunday reys bu yil amalga oshiriladi – o‘tgan yilgiday. Tushunarli yuborish muddatlariga ega kabotaj liniyasi, Rossiyaning shimoli-g‘arbiy hududlari va Uzoq Sharq o‘rtasida faoliyat yuritib, yuklarni Sankt-Peterburgdan Vladivostokgacha bo‘lgan Shimoliy dengiz yo‘li trassasidagi portlarga yetkazib berish imkonini yaratadi. Rasmiy reyslar geografiyasi kengaymoqda, faqatgina joriy yilda portlar soni 11 dan 14 taga o‘sdi.
Shunday qilib, Rosatom Shimoliy dengiz yo‘lida asosiy vazifa — xavfsiz yuk tashishlarni ta’minlash orqali o‘z faoliyatini rivojlantirmoqda. Bu Arktikadagi investitsion loyihalarni rivojlantirish uchun yuklar, Arktikadagi uzoq hududlar uchun hayotiy zarur bo‘lgan yuklar va, eng muhimi, Rossiya kompaniyalari tomonidan eksport, import va tranzit yuklari bo‘yicha savdo operatsiyalarini amalga oshirishdir.
Rosatom – Shimoliy dengiz yo‘lining infratuzilmaviy operatori. Shimoliy dengiz yo‘li Direktsiyasiga kiradi: “Shimoliy dengiz yo‘li Bosh boshqarmasi”, u Shimoliy dengiz yo‘li bo‘ylab suzish uchun ruxsatnomalar beradi va Shimoliy dengiz yo‘li bo‘ylab safarlar uchun axborot-navigatsiya xizmatlarini taqdim etadi, «Atomflot», muzyorar kemalari Shimoliy dengiz yo‘li bo‘ylab ketayotgan kemalarni boshqaradi, va “Гидрографическое предприятие”, u port infratuzilmasini yaratish va chuqur qazishni ta’minlash bilan shug‘ullanadi, shu bilan birga Shimoliy dengiz yo‘li bo‘ylab kemalarning harakatlanish xavfsizligini yaxshilaydi va yangi imkoniyatlarni yaratadi.
Shuningdek, Rosatom Arktikada o‘zining resurslardan foydalanish loyihalarini va kichik atom generatsiyasi loyihalarini rivojlantirmoqda, shu jumladan suzuvchi va quruqlikda.
Xalqaro kontekstdа
Rossiya Arktikadagi eng yirik investor hisoblanadi. “Яков и партнеры” kompaniyasining «Rоssiya Fеdеratsiyasining Arktikа hududi: xatarlar va rivojlanish istiqbollari» hisobotida ta’kidlanishicha, “2035 yilgacha Rоssiya Fеdеratsiyasining Arktikа zonasini rivojlantirish va milliy xavfsizlikni ta’minlash stratеgiyasi” ning umumiy investitsiya hajmi 187 mlrd dollаrni tashkil etadi. Asosiy maqsadlar vа vazifalar – RFAZning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish, ilm-fan va texnologiyalar, zamonaviy infratuzilmani yaratish. Muhim loyihalar – SHDYni rivojlantirish, energiya manbai va metallar konlarini o‘zlashtirish, SHDY zavodlarini qurish.
Norvegiya o‘z strategiyasiga muvofiq 97 mlrd dollar, Shvetsiya – 96 mlrd dollar, Kanada Arktikaga 73 mlrd dollar, AQSh – 33 mlrd dollar sarflashni rejalashtirgan. Finlyandiya, Daniya va Islandiyaning jami investitsiyalari 35 mlrd dollarga teng ekanligi hisobotda qayd etilgan.
Xitoy ham Arktikadagi ishtirokini kengaytirishdan manfaatdor. “Investitsiya va tijorat faoliyatini, ilmiy-tadqiqot va gumanitar loyihalarni, mintaqalar rivoji va Arktika boshqaruvi masalalari bo‘yicha tashabbuslarni birlashtirib, Xitoy Arktikada o‘zining geosiyosiy pozitsiyalarini mustahkamlamoqda, arktik davlatlar bilan qarama-qarshilikka kirmasdan”, deyiladi hisobotda.
Mintaqaning iqtisodiy ahamiyati
Rossiyaning arktik hududlarini rivojlantirish ko‘p jihatdan uglevodorodlar va qattiq foydali qazilma konlarini, temir rudasi, nikel, olmos, ko‘mir, mis, oltin va boshqalarni o‘zlashtirish bilan bog‘liqdir. 2022 yilda Rossiya hukumati Shimoliy dengiz yo‘lini 2035 yilgacha rivojlantirish rejasini qabul qildi, bu loyiha uchun qariyb 1,8 trillion rubl (19,5 million dollar) mablag‘ ajratildi. Asosiy maqsadlar — Uzoq Shimol aholisi uchun ishonchli va xavfsiz yuk tashishlarini ta’minlash, shuningdek, Rossiyaning Arktika zonasida investitsion loyihalarni amalga oshirish uchun sharoit yaratish, deb qayd etiladi hukumat portalida berilgan sharhda.
Foydali qazilmalar qazib olish va qayta ishlash korxonalari qurilishi, shuningdek, tayyor mahsulotni olib chiqish to‘g‘ridan-to‘g‘ri rivojlangan transport tizimiga bog‘liqdir. Shuning uchun SHDY bo‘yicha kemasozlikni rivojlantirish va do‘stona mamlakatlar bilan hamkorlikni yo‘lga qo‘yish bo‘yicha qilinayotgan harakatlar mamlakatning iqtisodiy, texnologik va siyosiy suvereniteti, shuningdek, xalqaro savdoni rivojlantirish uchun mahsulotlarni yetkazib berish yo‘nalishlarini yaratish va yaxshilash orqali muddatlarni qisqartirish va xavfsizlik bo‘yicha risklarini bartaraf etish uchun strategik ahamiyatga ega.
Kemasozlik diqqat markazida
Arktikа sinfidagi kemalar qurilishi – bu Arktika rivojlantirishning muhim mavzusi bo‘lib, u barcha yirik sohaviy va umumiy iqtisodiy forumlarda, jumladan, Sharqiy va Peterburg xalqaro iqtisodiy forumlari, “Нева” forumi va boshqalarda ko‘p marta muhokama qilindi.
Shimoliy dengiz yo‘lida dengiz xavfsizligini ta’minlash uchun 15 ta avariya-qutqaruv kemalari, jumladan, turli quvvatli buksirlar va ko‘p funktsional kemalar qurilmoqda. Keyingi olti yil ichida yana 30 shunday kema shartnoma qilinishi rejalashtirilgan.
Rossiyaning Uzoq Sharqdagi “Звезда” kemasozlik zavodi allaqachon «Aframax» tipidagi beshta neft tankerlari buyurtmachilarga yetkazib berdi, turli sig‘imli va maqsadli 26 ta kemaga shartnoma qilingan. 2037 yilgacha zavodning yuklash rejasida yana 92 ta turli maqsadli muzyorar sinfidagi kemalar (konteyner tashuvchilar, yuk kemalari, balkerlar, tankerlar) joylashtirilgan.
Yil oxirigacha yana bir kema qurilishi bo‘yicha qaror qabul qilinishi kutilmoqda (Shimoliy-G‘arb va Rossiyaning Uzoq Sharqidagi variantlar ko‘rib chiqilmoqda). Shuningdek, kemalar uchun asosiy komponentlar ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yish bo‘yicha katta ishlar amalga oshirilmoqda, bunda ham Rosatom muhim rol o‘ynamoqda.
Xorijiy bozor ishtirokchilari bilan yangi hamkorliklar yo‘lga qo‘yilmoqda. Shunday qilib, Rosatomning NewNew Shipping Line bilan kelishuvi muzyorar sinfidagi konteyner tashuvchilarni qurish va konteyner liniyasini boshqarish uchun qo‘shma korxona yaratishni ham o‘z ichiga oladi.
Muzyorar sinfidagi kemalar – bu nafaqat Rossiyada, balki umuman, Arktikaga aloqador bo‘lgan yoki bo‘lmoqchi bo‘lganlarning barchasi uchun zaruriy shartlardan biridir. Shimoliy Muz okeani – bu doimiy va xavfsiz navigatsiyani ta’minlash uchun kuchli muzyorar kemalar zarur bo‘lgan hududdir.
Rossiyada, boshqa mamlakatlardan farqli o‘laroq, bu sohada zaxiralar va katta ustunlik mavjud – atom muzyorar kemalari. Ularning soni yetti, jumladan eng zamonaviylari, 22220 loyihasi. Ularning uchtasi: “Арктика”, “Сибирь”, “Урал”. Yana uchta, “Якутия”, “Чукотка” va “Ленинград”, faol qurilmoqda, birinchi ikkitasi yuqori darajada tayyor. “Якутия”ning ikkita reaktoriga allaqachon yoqilg‘i tayyorlangan. Taxminlarga ko‘ra, “Якутия” 2024 yil oxirigacha foydalanishga topshiriladi. Shu loyihaning yana bir muzyorar kemasi “Сталинград”ning qurilishi 2025 yilda boshlanishi kutilmoqda.
Shuningdek, 10510 (“Лидер”) loyihasi bo‘yicha muzyorar kemasi “Россия” qurilishi davom etmoqda, uning muzdan o‘tish qobiliyati to‘rt metrdan oshadi. Uning ekspluatatsiyasi Shimoliy dengiz yo‘lida yil davomida navigatsiyani ta’minlaydi. U 2030 yilgacha tayyor bo‘lishi kutilmoqda.
Arktikaga ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo‘lish
Rosatomning muhim vazifalaridan biri Arktika mintaqasining noyob ekotizimini saqlashdir. Rosatom 2021 yildan boshlab Moskva davlat universitetining Dengiz tadqiqotlari markazi bilan birgalikda Shimoliy dengiz yo‘li akvatoriyasida ekologik monitoring olib bormoqda. Maqsad — marshrutning ekologik xavfsizligini nazorat qilish va atrof-muhitga salbiy ta’sirni oldini olish. Dala maydon tadqiqotlari SHDYning asosiy port akvatoriyalarida olib borilmoqda.
Umuman olganda, Shimoliy dengiz yo‘li barqaror yuk tashishni va global logistika zanjirining barqarorligini ta’minlaydigan odatiy va tushunarli xalqaro yo‘nalishga aylanmoqda. Ushbu yo‘nalish bo‘ylab dunyoning turli mamlakatlaridagi kompaniyalar yuklarni tez, qulay va xavfsiz tarzda tashishi mumkin bo‘ladi.
