Rossiya atom fani va energetikasi dunyoda yetakchi o‘rinlarni egallaydi. Hamkorlar bilan birgalikda Rossiya atom sanoati mavjud texnologiyalarni rivojlantirmoqda va kelajak texnologiyalarini amalga oshirishga imkon bermoqda. Rosatom bosh direktori Aleksey Lixachev MAGATE bosh konferensiyasi va Rossiya energetika haftaligidagi chiqishlarida ushbu tendensiyalarni ko‘rsatib o‘tdi.
O‘tmish va bugun
Sentyabr oyining o‘rtalarida Venada bo‘lib o‘tgan MAGATE Bosh konferensiyasidagi nutqining boshida Aleksey Lixachev yig‘ilganlarga atom energetikasining tug‘ilishini eslatdi: «70 yil oldin tarixiy voqea sodir bo‘ldi – dunyoda birinchi bo‘lib SSSRning Obninsk shahrida atom elektr stansiyasi sanoat ekspluatatsiyasiga topshirildi». Bundan tashqari, Aleksey Lixachev Sovet Ittifoqi MAGATEning asoschilari qatorida bo‘lgani va Rossiya uning huquqiy vorisi sifatida agentlik faoliyatini ekspert va moliyaviy resurslar bilan qo‘llab-quvvatlashni davom ettirayotganini ta’kidladi.
Yetmish yil davomida Rossiya atom energetikasi sohasida o‘zining yetakchi mavqeini mustahkamladi va rivojlantirdi. 2023-yildagi yutuqlar orasida Belarus atom elektr stansiyasining sanoat ekspluatatsiyasiga topshirilishi, Misrning «Al-Dabaa» atom elektr stansiyasining 4-energoblokida birinchi beton quyilishi, Bangladeshdagi «Ruppur» atom elektr stansiyasiga yadroviy yoqilg‘i yetkazib berilishi, Boliviyadagi Yadro texnologiyalarini rivojlantirish va tadqiqotlar markazidagi tadqiqot reaktori korpusining yetkazilishi va uning loyihaviy holatiga o‘rnatilishi kiradi. Bundan tashqari, Rosatom Turkiya, Vengriya va Eronda atom stansiyalarini qurishni davom ettirmoqda, Xitoy va Hindistonda atom elektr stansiyalarini qurishda ko‘maklashmoqda.
Rossiyada Kursk AES-2ning 1-blokini yil oxirigacha ishga tushirish rejalashtirilgan. Leningrad AES-2da 3-energoblok poydevoriga birinchi beton quyildi. Smolensk AES-2da muhandislik izlanishlari yakunlandi, qurilish maydonida ishlar boshlanmoqda.
Shuningdek, Rosatom Obninskda Yevropadagi eng yirik radiofarmpreparatlar ishlab chiqarish zavodini qurmoqda, Rossiyaning atom muzyorar flotini kengaytirmoqda: yangi «Leningrad» nomli muzyorar kemasi barpo etilmoqda.
«Biz jahon atom sanoati uchun kadrlar tayyorlashni butunlay yangi bosqichga ko‘tardik – “Obninsk Tex” xalqaro yadro ta’limi global markazini tashkil etdik. Uning infratuzilmasi turli tadbirlarda – ilmiy, ta’lim, yoshlar – bir vaqtning o‘zida 10 ming nafargacha kishini birlashtirish imkonini beradi,» – dedi Aleksey Lixachev.
Asosiy yo‘nalishlar
MAGATE bosh konferensiyasida so‘zga chiqqan Aleksey Lixachev XXI asrda jahon atom sanoati rivojlanishini belgilab beruvchi va Rossiyada muvaffaqiyatli amalga oshirilayotgan ikkita tendensiyani ta’kidladi.
Ulardan eng muhimi yadro yonilg‘i siklining yopilishidir. «Proriv» flagman loyihasi doirasida Rosatom Rossiyada IV avlod energiya kompleksini qurmoqda. Unga quvvati 300 MVt bo‘lgan qo‘rg‘oshinli issiqlik tashuvchili tez neytronli BREST reaktoriga ega energoblok va nurlantirilgan yadro yoqilg‘isini qayta ishlash hamda undan yangi yoqilg‘i yaratish bo‘yicha stansiya majmuasi kiradi. Bu bilan yopiq yadro yonilg‘i aylanishi konsepsiyasi amalga oshiriladi. «Bu ishlatilgan yadroviy yoqilg‘idan ko‘p marta foydalanishga imkon beradigan kompleks yechimdir. Bunday yondashuv ishlatilgan yadro yoqilg‘isi bilan bog‘liq barcha muammolarni bartaraf etadi, atom energetikasining ekologik xavfsizligini oshiradi va uning resurs bazasini sezilarli darajada kengaytiradi,» – dedi Aleksey Lixachev.
Beloyarsk AESdagi BN-800 tez neytronlar bilan ishlaydigan reaktorda birinchi marta minor aktinidlar yoqildi – reaktorning faol zonasiga ular bilan yig‘malar yuklandi. Bundan tashqari, qurilayotgan BN 1200 bloki uchun davlat ekologik ekspertizasining ijobiy xulosasi olindi.
Davlat korporatsiyasi rahbarining ta’kidlashicha, xorijiy hamkorlarning kelajak atom energetikasini yaratish bo‘yicha birgalikdagi ishlarga qiziqishi ortib bormoqda. O‘tgan yili Rosatom Xitoy bilan tez neytronli reaktorlar va yadroviy yoqilg‘i siklini yopish bo‘yicha uzoq muddatli kompleks hamkorlik dasturini imzoladi. Joriy yilning may oyida Hindiston vakillari «Proriv» loyihasi maydonida bo‘lishdi.
Ikkinchi tendensiya – kichik energetikaning rivojlanishi. Bu yerda ham Rosatom yetakchilik qilmoqda. Bugungi kunda dunyoda yagona bo‘lgan «Akademik Lomonosov» suzuvchi atom elektr stansiyasidan tashqari yana to‘rtta yanada quvvatliroq suzuvchi atom energiya bloklari yaratilmoqda. RITM-200N reaktorlari bilan Rossiyaning birinchi quruqlikdagi kichik quvvatli atom elektr stansiyasini qurish ishlari olib borilmoqda.
Aleksey Lixachev, shuningdek, MAGATE tomonidan kichik atom energetikasi sohasida, shu jumladan kichik modulli reaktorlar platformasi va ularning xavfsizligi bo‘yicha tartibga soluvchi organlar forumi doirasida olib borilayotgan tizimli ishlarni ta’kidladi.
May oyida Rosatom O‘zbekiston bilan oltita energoblokdan iborat kichik atom stansiyasini qurish bo‘yicha dunyodagi birinchi eksport shartnomasini imzoladi. Bo‘lajak AES infratuzilmasini yaratish ishlari allaqachon boshlandi. Shuningdek, davlat korporatsiyasi o‘zbekistonlik hamkasblarini atom energetikasini tartibga solish tizimini rivojlantirishda qo‘llab-quvvatlamoqda.
Keyinroq «Rossiya energetika haftaligi» xalqaro forumida so‘zga chiqqan O‘zbekiston Energetika vazirligi huzuridagi Atom energetikasini rivojlantirish agentligi direktori Azim Axmedxodjayev respublikaning atom energetikasi foydasiga tanlovi o‘sib borayotgan aholi va mamlakat iqtisodiyotini ishonchli va ekologik toza energiya bilan ta’minlashga intilishi bilan bog‘liqligini aytdi. Uning so‘zlariga ko‘ra, Toshkentda moslashuvchanligi va suv ta’minotiga talabi kamligi sababli kichik generatsiyani afzal ko‘rishgan, Rosatomni esa – davlat korporatsiyasining taklifi yetkazib beruvchilar orasida eng yaxshisi bo‘lgani uchun tanlaganlar.
Texnologik suverenitet eksporti
«Rosatom» jahon atom sanoatidagi moda va tendensiyalarning yaratuvchisi sifatida, texnologik suverenitetni boshqa mamlakatlarga eksport qilishga tayyor. Bu haqda Rossiya Prezidenti Vladimir Putin «Rossiya energetika haftaligi»da ma’lum qildi. «Rossiya energetika sohasidagi hamkorlarining texnologik suverenitetini to‘laqonli ilmiy va ishlab chiqarish zanjirlarini shakllantirish orqali mustahkamlashga tayyor. Tinch atom sohasidagi hamkorlik aynan shunday rivojlanmoqda: Rosatom stansiyalari xorijda qurilayotganda, bir vaqtning o‘zida mahalliy kadrlar tayyorlanadi, yangi obyektlar uchun muhandislar, ishchilar va boshqaruvchilar o‘qitiladi. Aslida, Rosatomda aytilganidek, biz shunchaki stansiya qurayotganimiz yo‘q, balki hamkorlarimiz uchun energetika va iqtisodiyotning yangi tarmog‘ini yaratmoqdamiz,» – dedi Vladimir Putin.
Bu fikrni RENdagi nutqida Aleksey Lixachev rivojlantirdi. Birinchidan, u ta’kidlaganidek, atom elektr stansiyasini qurish – bu shunchaki energiya obyektini qurish emas, balki mezbon mamlakat uchun kadrlar tayyorlashdan boshlab, maktab o‘quvchilari bilan ishlashdan tortib, ekspluatatsiyadan chiqarishgacha bo‘lgan yangi tarmoqni yaratishni o‘z ichiga oladi va bularning barchasi 100 yilga mo‘ljallangan. Ikkinchidan, davlat korporatsiyasi har doim loyihani imkon qadar mahalliylashtirish uchun harakat qiladi. Mahalliylashtirish darajasi, ya’ni Rosatom va mahalliy regulyator tomonidan malakali deb topilgan yetkazib beruvchilarning mahalliy tovarlari, ishlari va xizmatlaridan loyihada foydalanish darajasi, har doim hujjatlarda ko‘rsatilganidan yuqori bo‘ladi. Uchinchidan, Rosatom ekspluatatsiya jarayonida stansiyaga xizmat ko‘rsatish va ehtiyot qismlarni yetkazib berish funksiyalarini mahalliylashtiradi.
«Ma’lum bir bosqichda, yetti-sakkiz blokdan boshlab yoqilg‘i texnologiyalarini mahalliylashtirishning iqtisodiy maqsadga muvofiqligi boshlanadi va bu bizga foydali, chunki biz doimo tannarxni optimallashtiramiz. Mahalliylashtirish – bu burch istak bilan mos keladigan holat,» – dedi Aleksey Lixachev. Bundan tashqari, uning so‘zlariga ko‘ra, u yoki bu mamlakatda atom sanoatining yaratilishi Rossiya atomini ham kuchliroq qiladi. «Siz qanchalik ko‘p texnologik suverenitetni eksport qilsangiz, o‘zingiz shunchalik kuchli, suveren va mustaqil bo‘lasiz. Talab yuqori bo‘lgan III avlod texnologiyalarimizni eksport qilish bo‘yicha ish olib borar ekanmiz, IV avlodning birinchi referent namunalarini yaratishga ham kuch-g‘ayratimizni ayamaymiz. Bu yerda mutlaq ’win-win’ holati mavjud,» – deya xulosa qildi Rosatom rahbari.
Yangi avlod texnologiyalarini samarali rivojlantirish uchun Rossiyada 2025-2030-yillarda «Yangi atom va energetika texnologiyalari» milliy loyihasi doirasida beshta federal loyiha amalga oshiriladi. Bular «Katta va kichik quvvatli AESlarning seriyali referentligi», «Yangi atom energetikasi», «Ikki komponentli energetikani rivojlantirish uchun tajriba-sinov bazasi», «Termoyadro energetikasi texnologiyalari» va «Atom energetikasining maxsus materiallari va texnologiyalari»dir. Ushbu loyihalarning maqsadi Rossiyaning atom sohasidagi jahon yetakchiligini mustahkamlashdir. «Hozirda bizning yetakchiligimiz global xarakterga ega. Bu bizning yetakchi kompaniyamiz – Rosatom tomonidan olib borilayotgan ishlar hajmidan ko‘rinib turibdi,» – dedi Vladimir Putin RENda so‘zlagan nutqida.
Xalqaro hamkorlik
Rossiyaning atom sohasidagi yetakchi roli xalqaro atom hamjamiyati tomonidan tan olinadi. «MAGATE rahbari Rafael Grossi aytganidek, Rossiyani atom energetikasini rivojlantirishdan chetlashtirish mumkin emas, Rossiya bo‘lmasa, bu amalga oshmaydi, – dedi MAGATE bosh direktori o‘rinbosari Mixail Chudakov NL bilan suhbatda. – Xalqaro hamkorlik atom energetikasida eng asosiysi. Biz buni MAGATE, World Association of Nuclear Operators, Nuclear Harmonization and Standartization Initiative dasturida ko‘rib turibmiz, uning doirasida kichik modulli reaktorlarni jadal joriy etish uchun regulyatorlar yondashuvlari uyg‘unlashtiriladi. Albatta, Rossiya hamma joyda ishtirok etadi, o‘z hamkasblarini qabul qiladi, masalan, Rosatom Texnika Akademiyasida. Bu yil Rossiyada «Rosatom» tomonidan o‘tkazilgan tadbirlar soni kamaymadi. Rossiya MAGATEning barcha tadbirlari va ishchi guruhlarining faol ishtirokchisi bo‘lib qolmoqda. Ha, konferensiyalarda rossiyalik notiqlarni kamroq ko‘zga ko‘rinadigan qilishga urinishlar bo‘lgan, ammo biz buni tuzatmoqdamiz va bunday holat tobora kam uchramoqda.»
RENda Rosatom rahbarlarining boshqa mamlakatlar vakillari bilan bir qator uchrashuvlari bo‘lib o‘tdi. Masalan, Aleksey Lixachev Myanma Ittifoqining elektrlashtirish vaziri Nyan Tun bilan respublikada ASMM qurilmasi loyihasini amalga oshirishdagi yutuqlar va shamol ishlab chiqarish sohasidagi hamkorlikni muhokama qildi. Eslatib o‘tamiz, o‘tgan yilning iyun oyida «Rosatom Qayta tiklanadigan energiya» (o‘sha paytda – «Novavind») Sankt-Peterburg xalqaro iqtisodiy forumida Myanma elektrlashtirish vazirligi va Myanmaning Zeya & Associates tashkiloti 200 MVtgacha quvvatga ega shamol parki qurish bo‘yicha o‘zaro anglashuv memorandumlarini imzolagan edi.
Aleksey Lixachev Belarus energetika vaziri Aleksey Kushnarenko bilan Belarus atom elektr stansiyasiga xizmat ko‘rsatish, yadro yoqilg‘isini yetkazib berish va yadro yoqilg‘isi siklida qo‘shma loyihalarni, shuningdek, Ittifoq davlatining texnologik suverenitetini ta’minlashga qaratilgan yangi noatom tashabbuslarini amalga oshirishni muhokama qildi.
Aleksey Lixachev Serbiya xalqaro hamkorlik vaziri Nenad Popovich bilan yadroviy texnologiyalardan noenergetik foydalanishni hamda Rossiya oliy o‘quv yurtlarida atom va unga bog‘liq mutaxassisliklar bo‘yicha kadrlar tayyorlashni muhokama qildi. Tomonlar Serbiyada atom energetikasi obyektlari va yadro yoqilg‘isi siklini qurishni muhokama qilish uchun rasmiy shaxslar uchun qonuniy taqiq bekor qilinsa, atom energetikasi loyihalarini amalga oshirishda hamkorlik qilish niyatida. Ushbu cheklovlarni olib tashlash imkoniyati ko‘rib chiqilmoqda.
Bundan tashqari, Rosatom bosh direktorining xalqaro faoliyat bo‘yicha o‘rinbosari Nikolay Spasskiy Mali iqtisodiyot va moliya vaziri Alusseni Sanu boshchiligidagi delegatsiya bilan uchrashdi. Uchrashuvda respublika energetika va suv xo‘jaligi vaziri Bintu Kamar, transport va infratuzilma vaziri Madina Sissoko Dembele va tog‘-kon sanoati vaziri Amadu Keyta ham ishtirok etdi. Tomonlar mamlakatda quyosh generatsiyasi obyektlarini yaratish, geologiya-qidiruv ishlarini olib borish va hamkorlikni kengaytirish masalalarini muhokama qilib, yaqin aloqalarni davom ettirishga kelishib oldilar. Shunday qilib, Mali tomoni Nikolay Spasskiyning yil oxirigacha Rossiya AESga tashrif buyurish taklifini qabul qildi.
