Avgust oyida MAGATE «Afrikadagi atom energiyasi istiqboli» nomli hisobotni e’lon qildi. Unda agentlik mutaxassislari qit’aning energetika (jumladan, atom energiyasi) sohasidagi vaziyatni yoritib berdi, Afrika mamlakatlarining jahon uran qazib olishdagi hissasini baholadi, atom quvvatlarini rivojlantirish rejalarida uchrayotgan asosiy qiyinchiliklarni tavsifladi, bu jarayonga yordam berishi mumkin bo‘lgan mexanizmlarni taklif etdi va ijobiy misol sifatida «Rosatom» Misrda qurayotgan «Al-Dabaa» atom elektr stansiyasini keltirdi.

Elektr energiyasi tanqisligi va uran mavjudligi

Afrikaning ko‘plab mamlakatlarida elektr energiyasi jiddiy tanqis. Yarim milliardga yaqin aholi undan butunlay foydalana olmaydi. Elektr energiyasi asosan qazilma yoqilg‘ilar yordamida ishlab chiqarilmoqda.

Afrikaning atom energetikasiga qo‘shgan asosiy hissasi uran qazib olishdan iborat. Xususan, jahon tabiiy uran konsentrati ishlab chiqarishining 11,34 foizi Namibiya, 4,08 foizi Niger, 0,4 foizi esa Janubiy Afrika Respublikasi (JAR) hissasiga to‘g‘ri keladi (MAGATE 2022 yilgi ma’lumotlarni taqdim etgan).

Hisobotda keltirilgan misollardan biri «Rosatom» nazoratidagi Mantra Resources kompaniyasining loyihasidir. Tanzaniyada joylashgan Mkuju River loyihasining aniqlangan uran zaxiralari 58,5 ming tonnani tashkil etadi. 2020-yilda kompaniya konni ochiq usulda qazib olish va quduqlarni yer ostida tanlab eritmaga o‘tkazish orqali sinovdan o‘tkazish maqsadida tajriba-sinov qayta ishlash qurilmasini qurish to‘g‘risida qaror qabul qildi. 2022-yilga kelib, Mantra Resources qurilish uchun barcha zarur ruxsatnomalarni qo‘lga kiritdi. 2023-yilga kelib esa qurilish ishlari yakunlanib, uskunalar o‘rnatib bo‘lindi.

Hisobotga kiritishga ulgurmagan yangilikni qo‘shmoqchimiz: shu yilning iyul oyi oxirida Mantra Resources sinov qurilmasini ishga tushirdi. Ushbu qurilmada uranni qayta ishlash usullari sinovdan o‘tkaziladi va zarurat tug‘ilganda, maqbullashtirish yechimlari ishlab chiqiladi. To‘plangan ma’lumotlar yiliga 3000 tonnagacha uran ishlab chiqarish quvvatiga ega bo‘lgan asosiy qayta ishlash majmuasining loyiha yechimlariga asos bo‘ladi. Majmuaning qurilishi 2026-yilning birinchi choragida boshlanishi, 2029-yilda esa foydalanishga topshirilishi rejalashtirilgan. Loyihaning amalga oshirilishi korxonaning qurilish va ishlatilish bosqichlarida kon sanoati va unga bog‘liq sohalarda 4000 dan ortiq yangi ish o‘rinlarini yaratish imkonini beradi. Shuningdek, loyiha mintaqaviy infratuzilmani, xususan, Namtumbo hududining yo‘l tarmog‘ini rivojlantirishga ham hissa qo‘shishi kutilmoqda.

AES: haqiqat va istiqbollar

Hozircha Janubiy Afrika Respublikasi qit’ada atom elektr energiyasi ishlab chiqarilayotgan yagona mamlakatdir. Umumiy elektr quvvati 1854 MVt bo‘lgan «Kuberg» AESning birinchi va ikkinchi bloklari mos ravishda 1984 va 1985-yillarda ishga tushirilgan.

Afrikadagi ko‘plab mamlakatlar atom energiyasi ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yishga qiziqish bildirgan, biroq bu rejalar turli bosqichlarda amalga oshirilmoqda. Eng dastlabki bosqichda, ya’ni birinchi bosqichdan oldingi fazada, Namibiya, Togo, Burkina-Faso va boshqa mamlakatlar, jami to‘qqizta davlat turibdi.

Jazoir, Efiopiya, Marokash, Niger va boshqa ba’zi mamlakatlar, jami o‘nta davlat atom energetikasini rivojlantirish dasturini ishga tushirish bo‘yicha qaror qabul qilishdan oldin zarur muhokamalarga kirishdi. MAGATE ekspertlari bu bosqichni 1-faza deb nomladi. 2-fazada Gana, Keniya va Nigeriya bo‘lib, ular asosiy qarorlar qabul qilingandan so‘ng shartnomalar tuzish va qurilish ishlariga tayyorgarlik ko‘rmoqda.

3-bosqich birinchi atom elektr stansiyasini joriy etish bo‘yicha barcha chora-tadbirlar yakunlanganligini nazarda tutadi. Bu bosqichga faqat bitta mamlakat – Misr yetib kelgan. Aynan uning atom sohasidagi faoliyati MAGATE hisobotida muvaffaqiyat namunasi sifatida keltirilgan.

Hozirgi kunda Misr Afrikada atom elektr stansiyasi qurilayotgan yagona mamlakatdir. Bu Rosatom tomonidan barpo etilayotgan VVER-1200 reaktorli to‘rt blokli «El-Dabaa» atom elektr stansiyasidir. Qurilish nihoyasiga yetgach, u 4,8 GVt umumiy quvvat bilan Afrikadagi eng yirik va qudratli atom elektr stansiyasiga aylanadi. Mazkur stansiya mamlakat energiya ehtiyojining taxminan 10 foizini ta’minlashi kutilmoqda. Loyiha tufayli mamlakatda yadro fani, muhandislik bilimlari va kasbiy malakalarni rivojlantirishga xizmat qiladigan minglab yangi ish o‘rinlari yaratildi.

«Al-Dabaa» qurilish loyihasi doirasida Misr MAGATE bilan hamkorlik olib bormoqda. Mamlakat MAGATEning bir nechta hamkorlik tekshiruvlarini qabul qildi, jumladan yadro infratuzilmasini kompleks ko‘rib chiqish missiyasi (INIR), maydon loyihasi va tashqi hodisalarni baholash missiyasi hamda texnik xavfsizlikni baholash missiyasi o‘tkazildi. Tomonlar birinchi blokni tijorat foydalanishiga topshirishdan oldin qo‘shimcha missiya va tadbirlarni o‘tkazishni rejalashtirmoqda.

Umuman olganda, hisobotga ko‘ra, Afrika mamlakatlarida elektr energiyasi ishlab chiqarishning bashorat qilingan umumiy quvvati 2030-yilga kelib 47 foizga, 2050-yilga kelib esa qariyb yetti baravarga oshadi. Optimistik ssenariyda 2030-yilga kelib atom energiyasi ishlab chiqarish quvvati 2022-yildagi AESlarning umumiy quvvatiga nisbatan uch barobardan ko‘proq, 2050-yilga kelib esa o‘n barobardan ortiq oshishi bashorat qilinmoqda. Pessimistik ssenariyda esa AES quvvati 2030-yilga kelib 2022-yildagi ko‘rsatkichlarga nisbatan taxminan ikki baravar, 2050-yilga kelib esa besh baravar oshishi kutilmoqda. Biroq, shuni tushunish kerakki, bunday yuqori raqamlar past boshlang‘ich ko‘rsatkichlar tufayli yuzaga kelmoqda.

MAGATE hisobotida ta’kidlanishicha, 2050-yilga kelib Afrikada elektr energiyasi ishlab chiqarish quvvati deyarli yetti barobar, atom energiyasi ishlab chiqarish esa o‘n barobardan ham ko‘proq oshishi mumkin.

Muammolar va yechim yo‘llari

Afrika davlatlari hukumatlarining o‘z mamlakatlarida atom energiyasi quvvatlarini rivojlantirish istagi turli xildagi bir qator qiyinchiliklarga duch kelmoqda.

Texnik murakkablik – mahalliy elektr energetika tizimlarining yuqori quvvatli atom elektr stansiyalarini joriy etishga tayyor emasligidan iborat. Hisobotda agentlik mutaxassislari kichik quvvatli atom stansiyasini (KQAS) ko‘rib chiqishni tavsiya etmoqda. Hisobotda ta’kidlanishicha, «Yadro texnologiyalari taraqqiy etib borgan sayin, cheklangan energiya tarmoqlariga ega yoki iqtisodiyoti rivojlanayotgan Afrika mamlakatlari kichik modulli reaktorlardan foydalanish imkoniyatini ko‘rib chiqishlari mumkin. Bu texnologiya dastlabki sarmoyalarning kamroq hajmini, pastroq chiqish quvvatini va tezroq o‘rnatishni talab qiladi, shu bois u bu mamlakatlarning aksariyati uchun maqbul yechim hisoblanadi.»

To‘g‘ri, hisobot mualliflari hozirda ASMM segmentida tijorat taklifi yo‘q deb hisoblashmoqda. Biroq, shu munosabat bilan eslatib o‘tish joizki, RITM-200 reaktorli ASMM qurilishi bo‘yicha dunyodagi birinchi eksport shartnomasi allaqachon imzolangan: «Rosatom» buni 2024-yil mayda O‘zbekiston bilan tuzgan. Bundan tashqari, «Rosatom» turli mamlakatlar, jumladan Afrika davlatlari bilan ASMM qurilishini faol ravishda muhokama qilmoqda.

Afrika mamlakatlarida, hatto kichik bo‘lsa ham, AES qurishning eng muhim to‘sig‘i mablag‘ yetishmasligidir. MAGATE mutaxassislarining baholashicha, hatto pessimistik ssenariy ko‘rsatkichlariga erishish uchun ham 100 milliard dollardan ortiq mablag‘ talab etiladi. Afrika mamlakatlaridan birida AESni muvaffaqiyatli moliyalashtirish misoli yana Misrning «Al-Dabaa» AESidir. Hisobotda ta’kidlanishicha, «Boshqa rivojlanayotgan bozorlar va past hamda o‘rta daromadli mamlakatlardagi yadroviy energetika loyihalari kabi, Misrning «Al-Dabaa» loyihasi ham o‘z yetkazib beruvchisi – Rossiya Federatsiyasidan qulay foiz stavkasi va to‘lov muddati bilan sezilarli imtiyozli kreditlar olmoqda. Bunday yetkazib beruvchi tomonidan moliyalashtirish, agar mavjud bo‘lsa, toza energiya va iqlim sarmoyalari juda zarur bo‘lgan Afrika mamlakatlarida yadro energetikasini rivojlantirishga ko‘maklashadi.»

MAGATE Jahon banki bilan hamkorlikka ham katta umid bog‘lamoqda. 2025-yil 26-iyunda agentlik va Jahon banki guruhi yadro energiyasidan xavfsiz, ishonchli va mas’uliyatli foydalanishni qo‘llab-quvvatlovchi hamkorlikni rasmiylashtirdi. Hamkorlik doirasida Jahon banki mavjud atom energiya bloklarining xizmat muddatini uzaytirish, energetika tizimlari va ularga aloqador infratuzilmani modernizatsiya qilishni qo‘llab-quvvatlash niyatini bildirdi. Shuningdek, u kichik va o‘rta reaktorlar salohiyatini oshirish ustida ishlaydi. «Kelishuv yadroviy energetikaga to‘g‘ridan-to‘g‘ri moliyaviy mablag‘lar oqimini o‘zgartiradi va unga ta’sir ko‘rsatadi. Bundan tashqari, u boshqa ko‘p tomonlama banklarning kengroq ishtirokiga turtki bo‘lib, Afrika mamlakatlari uchun yadroviy dasturlarini moliyalashtirish bo‘yicha yangi imkoniyatlar yaratishi mumkin. Bu byudjet imkoniyatlari cheklangan Afrika mamlakatlariga o‘z yadroviy dasturlarini moliyalashtirish uchun ko‘proq mablag‘ olish imkonini beradi,» – deb ta’kidlanadi hisobotda.

Shuningdek, MAGATE xarajatlarni kamaytirish va xavflarni taqsimlashning bir necha usullarini taklif etmoqda. Ulardan biri – ASMM uchun «buyurtmalar kitobi»ni yaratishdir. Ushbu yechimning mohiyati elektr energiyasi sotuvini ta’minlaydigan potensial iste’molchilar konsorsiumini tashkil etishdan iborat. Ishonchli sotuvlar loyihalarning amalga oshirilish imkoniyatini oshiradi, shuningdek, turli manbalardan moliyalashtirish va mutaxassislarni jalb qilish hamda ishtirokchilar o‘rtasida xatarlarni taqsimlash imkonini beradi.

Ikkinchi usul – an’anaviy ravishda elektr energiyasining yirik iste’molchilari hisoblangan va o‘z obyektlarini ishonchli energiya ta’minoti bilan ta’minlashdan manfaatdor bo‘lgan kon kompaniyalarini moliyalashtirishga jalb etishdir.

«Afrika mamlakatlari aholi sonining tez o‘sishi va sanoatlashuvni boshdan kechirayotgani sababli, yadro energiyasi nafaqat ishonchli va past uglerodli yechim sifatida, balki ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish va uzoq muddatli energetik mustaqillikni ta’minlash vositasi sifatida ham tobora ko‘proq e’tibor qozonmoqda,» deb ta’kidlaydi hisobot mualliflari. MAGATE Afrika mamlakatlarida atom energetikasi loyihalarini tezroq joriy etishga ko‘maklashadigan turli xil ekspertlik yordamini taklif qilmoqda.