Қазақстанда болашақ АЭС жобасын белсенді талқылау жүріп жатыр, оның құрылысына Росатом қатыса алады. Алайда, Астана мен Мәскеудің ынтымақтастығы тек атомдық емес басқа салаларды да қамтиды.
Маусым айының басында Алматыда семинар өтті, онда елімізде атом станциясы құрылысының егжей-тегжейлері талқыланды.
«Бізде, Қазақстанда, барлық шарттар мен құзыреттерге ие бола тұра, АЭС әлі жоқ, дегенмен ол бізге баяғыда қажет», – деп «Қазақстан Республикасының инженерлер-энергетиктер одағы» ЗТБ бас директоры» Марат Дулкаиров атап өтті.
Энергетика министрлігінің Атом энергетикасы және өнеркәсіп департаменті директорының орынбасары Гүлмира Мурсалова Қазақстанда АЭС салу үшін Алматы облысындағы Балқаш көлінің жағалауында орналасқан Үлкен кенті таңдалғанын хабарлады.
Гүлмира Мурсалова реакторлық технологиялардың әлеуетті жеткізушілерінің қысқа тізімі анықталғанын айтты, онда төрт компания бар: кореялық KHNP, француздық EDF компаниясы, қытайлық CNNC және ресейлік – Росатом. «Таңдаудың басты өлшемшарты реактордың қауіпсіздігі болады, осыған байланысты МАГАТЭ-мен жұмыс жүргізілуде, оның комиссиясы 2023 жылғы наурызда еліміздің атом электр станциясын салу туралы шешім қабылдауға дайындық дәрежесін жоғары бағалады», – деп Гүлмира Мурсалова мәлімдеді.
Ресей мен Қазақстанның атом энергетикасы және радиациялық технологияларды бейбіт мақсатта пайдалану саласындағы ынтымақтастығы он жылға созылады. ИЖГ.1М зерттеушілік реакторы бойынша жұмыстар жақсы мысал болып табылады.
Бұл реактор 1975 жылы кеңес атомшыларының күштерімен іске қосылған ИЖГ.1 газбен салқындатылатын жоғары температуралық реакторын жаңғыртуы болып табылады. ИЖГ аббревиатурасы «Импульстық жоғары температуралық газбен салқындатылатын» білдіреді. ИЖГ.1 жылу бөлетін жинақтарды (ЖБЖ) және жоғары температуралы газбен салқындатылатын реакторлардың, оның ішінде ядролық зымыран қозғалтқыштарының реакторлары мен ядролық энергия қондырғыларының белсенді аймақтарын сынау үшін пайдаланылды.
1990 жылы ИЖГ.1М іске қосылды. ИЖГ.1 қарағанда, бұл сумен салқындатылатын реактор. Оның жылу қуаты – 72 МВт. Онда жұмыстың пайдалану режимдерінде ЖБЖ-ның әртүрлі түрлерін пысықтау, ЖБЖ конструкциялық материалдарын реакторлық сынау, ЖБЖ конструкциялары мен олардың элементтерін пысықтау, ықтимал апаттық жағдайларды зерттеу және олардың алдын алу жөніндегі шараларды пысықтау жүргізіледі. Соңғы уақыттағы ең маңызды жұмыстар – халықаралық термоядролық эксперименттік реактордың (ИТЭР) құрылымдық материалдарының реакторлық сәулелену жағдайында сутегімен және оның изотоптарымен өзара әрекеттесуін зерттеу, сондай-ақ атом энергетикасының қауіпсіздігін негіздеу үшін атмосферадағы реакторлық сәулеленудің шашырауын зерттеу.
Бастапқыда ИЖГ.1М жоғары байытылған уран отынында жұмыс істеген. 2010 жылы Қазақстанның Ұлттық ядролық орталығы реакторды төмен байытылған уранға (ТБУ) ауыстыру бойынша ауқымды жобаны бастады. Байыту МАГАТЭ талаптарына сәйкес ең көбі 20% болуы тиіс, бұл ретте реактордың пайдалану сипаттамаларын жақсарту қажет болды.
Қазақстандық орталықтың мамандары американдық және ресейлік серіктестермен бірге конверсиялау мүмкіндігінің есептік-талдамалық негіздемесін орындады, эксперименттік төмен байытылған отынға сынақтар жүргізді, штаттық ТБУ-отынын дайындады.
Бұл жұмыстарға «Луч» ҒӨБ (Росатомға кіреді) ғалымдары қатысты.
«ИЖГ.1М үшін эксперименттік және штаттық су салқындатылатын технологиялық арналар, физикалық макеттер және жеке твэлдер дайындалды. Тұтас тартылған екі қалақты өздігінен қашықтан жұмыс істейтін биметалл талшықты твэлдер өндіру технологиясын әзірлеу қажет болды. Бұл уранның жоғары құрамы бар уран-цирконий қорытпаларының төмен технологиялылығы мәселесін шешуге мүмкіндік берді. Біз инновациялық конструкциядағы шамамен 15 мың твэлдерді жеткіздік», — деп ғылым бойынша «Луч» ҒӨБ Бас директорының орынбасары Андрей Мокрушин баяндады.
Нәтижесінде реактордың жанармай кампаниясы екі еседен астам өсті, реактивтілік қоры айтарлықтай өсті.
2022 жылғы мамырда жаңа отында реакторды физикалық іске қосты. Ал 2023 жылғы 18 мамырда ИЖГ.1М конверсиялау жұмыстарын және барлық рұқсат беру құжаттарын рәсімдеуді аяқтағаннан кейін ТБУ-отында жұмысын бастады. Реактор берілген қуат деңгейіне шығарылды, реактор қондырғысының барлық жүйелері штаттық режимде жұмыс істеді.
Росатомның Астанамен ынтымақтастығының басқа бағыттарының қатарында уран өндіру (жұмыс Қазақстандағы 5 бірлескен кәсіпорында жүргізіледі), сондай-ақ ядролық медицина бар. «Біз Қазақстанмен өте жақсы байланыстамыз, оларда медициналық мекемелерді дамытуға сұраныс бар – біз тығыз серіктестік бағытында қозғаламыз», – деп “Денсаулық технологиялары” дивизионының басшысы (Росатомға кіреді) Игорь Обрубов баяндады.
Сонымен қатар, «Русатом Сервис» (Росатомға кіреді) қазіргі уақытта жаңа нарық саласын – биогаз энергетикасын игеруде. Қолданылатын шикізат – ауыл шаруашылығы қалдықтары. Компания қазіргі уақытта пысықтап жатқан бес жобаның бірі – Қазақстан үшін.
«Алматы облысында бізбен серіктестік тиімді болатын көптеген ауыл шаруашылығы кәсіпорындары бар. Сонымен қатар, Қазақстанда ЖЭК бойынша заңнама жақсы пысықталған және жасыл жобалар көптеген бизнес-келешектерге ие. Жергілікті тұрғындар да жасыл энергетикаға жақсы қарайды, — деп атап өтті «Русатом Сервистің» бас сарапшысы Георгий Апканеев.
Росатом Қазақстанмен білім беру саласында да ынтымақтасады. 2022 жылғы 12 қыркүйекте Әл-Фараби ат. ҚазҰУ негізінде «МИФИ» ҒЗЯО Алматы филиалында алғашқы оқу жылының салтанатты ашылуы өткізілді. 2023 жылы филиал екі бағытта бакалавриатқа абитуриенттерді қабылдайды: «Элементар бөлшектер физикасы және космофизика», «Қорғалған өнімділігі жоғары есептеу жүйелері».
