2024 жылы әлемдік атом саласының динамикасын қалыптастырған негізгі тенденциялар қараша айының соңында Әзірбайжанда өткен СОР-29 форумында байқалды. Атомға деген қызығушылық артып келеді: жаңа атом құрылыстары жарияланады, атом жобаларын қаржыландыру бойынша шешімдер бар. Әлемдік атом саласын саяси межелеу жалғасуда. Сонымен қатар Ресей тарапының бастамасы бойынша интеграция үшін жаңа мүмкіндіктер жасалуда.
Жаңа қызығушылық
«Жасыл» энергиялық ауысу үшін атом энергетикасының рөлі нығайып келеді. Бұл үрдіске СОР-29 -да бас директордың бірінші орынбасары – Росатомның даму және халықаралық бизнес жөніндегі блогының директоры Кирилл Комаров түсініктеме берді: «Росатом әлемнің көптеген аймақтарында атом технологияларының қажеттілігін көреді. Барған сайын көп елдер өздерінде атом генерациясын енгізуге немесе оның энергомикстегі үлесін кеңейтуге тырысады. Атом генерациясының көлемін ұлғайту көп және аз қуатты АЭС үшін негізгі жабдықтың қажетті көлемін қамтамасыз ету үшін өндірістік базаның тиісті дамуымен, персоналды даярлаумен, сондай-ақ қаржы секторын қолдаумен қатар жүруі тиіс. Мұның бәрі мемлекеттер мен бизнестің бірлескен күш-жігерін қажет етеді». Кирилл Комаров сонымен қатар бүкіл әлемде АЭС төмен көміртекті энергиямен жабдықтауды ғана емес, сонымен қатар энергетикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ететінін, ондаған жылдарға болжанған киловатт-сағаттық құнымен электр энергиясының сенімді көзі екенін атап өтті.
Атом энергетикасына деген қызығушылықтың артуы тікелей форумда расталды. Алты ел – Қазақстан, Кения, Косово, Сальвадор, Нигерия және Түркия – 25 елдің министрлер декларациясына қосылып, 2050 жылға қарай жаһандық атом қуатын үш есеге арттыруды қолдады. Бұл мақсат бір жыл бұрын Дубайдағы СОР-28-де мәлімделген болатын. Декларацияға қол қоюшылар: «ЭЫДҰ жанындағы Атом энергетикасы агенттігі мен Дүниежүзілік ядролық қауымдастықтың талдамалық зерттеулерінде көміртегі бейтараптығына қол жеткізу үшін 2050 жылға қарай әлемдік ауқымда белгіленген атом энергетикасы қуаты үш есе өсуі тиіс екендігі атап көрсетілгенін» мойындайды. Сондай-ақ Халықаралық энергетикалық агенттіктің зерттеуі 2050 жылға қарай таза нөлдік шығарындыларға қол жеткізудің әртүрлі сценарийлерінде 2020-2050 жылдар аралығында ядролық энергетиканың қуаты екі еседен астам өсетінін және атом генерациясының қысқаруы көміртегі бейтараптығына қол жеткізуді біршама күрделірек және қымбат ететінін көрсететіні маңызды.
Түркия атом қуатын үш есеге арттыруға өз үлесін қосуда. Росатом бұл елде жиынтық электр қуаты 4800 МВт болатын төрт блокты АЭС салуда. Станцияның әрбір блогында ВВЭР-1200 реакторын орнату көзделген.
Қазақстан үшін бастаманы қолдау да бос сөз емес. Осы жылдың қазан айында референдумда қазақстандықтар елімізде АЭС салуға дауыс берді. Үкімет барлық жеткізушілердің ұсыныстарын зерттейтін бейіндік комиссия құрды. Қазақстандық атом саласымен ұзақ және табысты ынтымақтасып келе жатқан Ресей жаңа АЭС салу үшін ресейлік атом технологияларын, сервистік және біліммен қолдауын ұсынуға дайын екенін бірнеше рет растады.
Қаржыландыру бойынша ұсыныстар
Атом жобаларын қаржыландыру – бұл сала үшін күрделі тақырып. Фукусима апатынан кейін атом ұзақ уақыт бойы инвестициялық ортада ешқандай қолдау таппады. Жағдай жақында ғана өзгере бастады, биылғы жылы тренд белгіленгені айқын көрінді.
Сонымен, СОР-29-да МАГАТЭ бас директоры Рафаэль Гросси Еуропалық қайта құру және даму банкінің (ЕҚДБ) президенті Одилью Рено-Бассомен өзара түсіністік туралы меморандумға қол қойды. «ЕҚДБ сияқты қаржы институттарымен ынтымақтастық төмен көміртекті болашаққа қажетті инвестицияларды тарту және ядролық энергетиканың бірегей артықшылықтарының барлығына қолжетімді, қауіпсіз және тұрақты болуын қамтамасыз ету үшін қажет», — деп мәлімдеді Рафаэль Гросси.
Бұған дейін, қыркүйекте Нью-Йорктегі климат апталығындағы 14 қаржы ұйымы экологиялық таза электр энергиясын өндіруді жеделдету үшін ядролық энергияны өндіруді ұлғайту және жалпы ядролық саланы кеңейту жөніндегі ұзақ мерзімді мақсаттарға қолдау білдірді.
Сондай-ақ биылғы жыл атом саласы үшін тарихта алғаш рет ИТ-алпауыттарының оған инвестициялық қызығушылығын білдіруімен айрықша жыл болды. Сонымен Google американдық Kairos Power компаниясымен жалпы қуаты 500 МВт энергия блоктары паркін орналастыруды көздейтін электр энергиясын сатып алу туралы келісімге қол қойды (келісімнің қаржылық параметрлері жария етілмейді). Amazon X-energy үшін 500 миллион долларға қаржыландыру раундын басқарды. Microsoft корпорациясы Constellation энергетикалық компаниясымен 20 жыл бойы Три-Майл-Айленд АЭС-пен электр энергиясын сатып алу туралы келісімге қол қойды. Рас, оны қайта іске қосу керек және бұл үшін, бастапқы бағалау бойынша, шамамен $1,6 млрд және реттеушілердің рұқсаты қажет болады.
Алайда, Рафаэль Гроссидің ЕҚДБ-мен қол қойғаннан кейін әлеуметтік желілердегі жазбасына сүйенсек, қаржы шеңберлері тарапынан атом саласын қолдау әлі де ойлағаннан алыс: «Қаржы мекемелері бейімделген, нарық талаптарына сай болуы керек және атом энергетикасына сұраныс айқын. Төмен көміртекті энергетикалық технологияларды қаржыландыруға арналған COP-29 конференциясының іс-шараларында мен 2050 жылға қарай әлемдік атом қуатын үш есеге арттыру үшін капиталды жұмылдырудың шұғыл қажеттілігін атап өттім».
Еуропадағы белсенділік
Бірнеше жыл бұрын Еуропаның көптеген елдері атом генерациясына салқын қарады, бірақ қазір жағдай өзгеруде: іс қаржылық қолдау алатын нақты жобаларға дейін жетті. Еуропа – жоғарыда аталған екі тенденцияны жүзеге асыруда көрнекті мысалдардың бірі.
Сонымен СОР-29 ЕnergoNuclear (Румынияның Nuclearelectrica энергетикалық компаниясының еншілес компаниясы) CANDU реакторларымен «Чернаводэ» АЭС №3 және №4 блоктарын салуға американдық, канадалық және итальяндық компаниялардың консорциумымен EPCM-келісімшартқа қол қойды. Жобаны жүзеге асыру үшін ақша табылды: АҚШ, Канада және Италия жалпы сомасы $7 миллиард доллардан асатын экспорттық қаржыландыруды ұсынды.
Польша да елдегі алғашқы атом электр станциясының құрылысына қаржылық қолдауға растау алды. АР1000 реакторлары бар үш блокты АЭС Польшаның солтүстігінде (Балтық теңізінің жағалауында) салынады деп болжануда. АҚШ Eximbank $17 млрд бөлуге қызығушылық білдірді, Польша үкіметі шамамен $1 15,7 млрд бөлуге уәде берді, Америкалық дамуды халықаралық қаржыландыру корпорациясы (DFC) сумму $970 млн астам сомаға қызығушылығы туралы хатқа қол қойды. Рас, америкалық банктермен уағдаластықтар әзірге алдын-ала жасалған, ал станция құрылысына сома жеткіліксіз, оның құны $40 миллиард құрайды деп болжануда.
Еуропадағы ең озық АЭС құрылысы жобасы – Венгриядағы «Пакш-2». Оны Росатом жүргізеді. ВВЭР-1200 реакторлары бар екі блокты АЭС салынады. Алаңда іргетас құйылғанға дейін көптеген жұмыстар көлемі жүргізілді: жер асты суларының ағуына жол бермейтін сүзгіге қарсы перде салынды, топырақ тығыздау жүріп жатыр, шұңқыр жасалуда, қосалқы ғимараттар салынуда және т.б. Алғашқы бетон 2025 жылдың 1 тоқсанында құйылады деп күтілуде.
Озық реакторлар аумағы
Атом қауымдастығын бөлу әрекеттері жалғасуда. АҚШ пен Ұлыбритания 2025 жылдың ақпанында алдыңғы келісім әрекеті аяқталғаннан кейін «IV буын» форумының (GIF IV) жұмысын жалғастыруға мүмкіндік беретін шекті келісімге қол қойды. Сондай-ақ мәлімдемеде «Ресей форум аясында ядролық зерттеулер мен әзірлемелер саласындағы ынтымақтастықтан шығарылады» делінген.
АҚШ-тың және әсіресе Ұлыбританияның GIF IV-де «көшбасшы рөлін» өзіне алуға, шын мәнінде озық реакторлық технологияларды жасау және жүзеге асыру ниетімен баяу ілгерілеуін ескергенде келісім тек ыңғайсыздық сезімін тудыруы мүмкін. Сонымен Ұлыбританияда Француз EDF салып жатқан екі блок құрылу сатысында, ал елде көп қуатты реакторлар үшін өзіндік заманауи технологиялар жоқ. АҚШ-та ұзақ мерзімді ұзақ құрылыстарды — Вогтль АЭС-те № 3 және №4 блоктарды салу аяқталғаннан кейін бірде-бір АЭС салынбайды.
Әлемдік атом саласы үшін Росатомның «IV буын» терминін түсіндіруі өте маңызды. Осы жылдың сәуір айында Сочиде (Ресей) «Атомэкспо» форумында бұның не екендігі туралы белсенді пікірталас өтті. Сонда Росатом бас директорының атом энергетикасының жаңа өнімдерін дамыту жөніндегі бірінші орынбасары Александр Локшин IV буынға реакторларды емес, қазіргі атом энергетикасының екі басты мәселесіне — қалдықтарды азайту және табиғи уранның энергетикалық әлеуетін пайдалануды барынша арттыруға жауап беретін жүйелерді жатқызған жөн деп мәлімдеді. Дәл осы логикада БРЕСТ-ОД-300 реакторы және отынды қайта өңдеу және өндіру және қайта өндіру модульдері бар тәжірибелік-демонстрациялық энергия кешені салынуда.
Маңызды сәт: Росатом атом энергетикасы бойынша жаңа платформа құруға бастама берді. Қазан айында Мәскеуде БРИКС-ке мүше елдердің ірі бейінді компаниялары мен ұйымдары басшыларының алғашқы кездесуі өтті. «Біз компанияның ерікті альянсының, ядролық технологияларды дамыту мен енгізуді қолдайтын компаниялардың, кәсіби атом қауымдастықтарының және КЕҰ-ның БРИКС атом платформасы шеңберінде күшімізді біріктіруді ұсынамыз», – деп кездесуде Росатом бас директоры Алексей Лихачев жаңа бірлестіктің мәнін түсіндірді. Жаңа платформаның негізгі мақсаты -БРИКС және БРИКС+ нарықтарында бейбіт мақсатта ядролық технологияларды энергетикалық және энергетикалық емес қолдануда үздік практикалар мен озық тәсілдерді дамыту және енгізу, атом жобаларын ынталандыратын механизмдер мен модельдерді дамыту. «Жаңа қауымдастық желісі бойынша БРИКС және БРИКС+ елдері үшін ынтымақтастық жемісті болатынына сенімдімін», — деп сол кезде Бразилия ядролық саланы дамыту қауымдастығының (ABDAN) Байқау кеңесі төрағасының орынбасары Орпет Пейшоту бастаманы қолдады.
Сонымен қатар «жасыл» білім беру технологияларына арналған COP-29 жастар отырысының сессиясында Росатом бас директорының персонал жөніндегі орынбасары Татьяна Терентьева халықаралық тәлімгерлік және ынтымақтастық платформасын ұсынды. «Платформа жастар білімдерімен, армандарымен және пікірлерімен бөлісе алатын, пікірлес адамдармен кездесіп, тіпті келесі ұрпаққа қатысты көшбасшылық рөл атқара алатын кеңістікке айналады. Жас көшбасшылар – бұл ертеңгі күннің энергетикалық ландшафтының негізі болып табылады және олардың ынта-жігері ең қиын мәселелерді шеше алады», – деді Татьяна Терентьева және сессияға қатысушыларды 2025 жылы Ресей атом саласының 80 жылдығына арналған дүниежүзілік атом апталығына шақырды.
