Oktyabr oyida Atom energetikasi boʻyicha xalqaro agentlik (MAGATE), Xalqaro energetika agentligi (XEA) va AQSh Energetika axboroti boshqarmasidan (EAB) bir vaqtning oʻzida uchta energetika prognozi eʼlon qilindi. Ularda atom qayta tiklanuvchi energiya bilan bir qatorda past uglerodli energiya manbai sifatida tan olingan, ammo atom quvvatlarining keng tarqalishini oldindan aytib bo’lmaydi.
Bu uchta prognoz ham 2050 yilgacha bo’lgan davrni qamrab oladi. Ularning uchalasi ham energiya resurslari va uglerod neytralligiga erishish muammolarini ko’tarmoqda. Ular, shuningdek, elektr energiyasi ishlab chiqarish va iste’mol qilish ko’payadi va elektr energiyasi umumiy energiya iste’molidagi ulushini oshiradi, degan fikrda.
Noaniq kelajak
Umuman olganda, har uchta prognozdan ikkitasi kelajakda katta noaniqlik borligini ko’rsatadi. MAGATE bashorati mualliflari ularning taxminlari haqiqatga ta’sir ko’rsatadigan barcha omillarni to’liq qamrab olmaganligini tan olishadi:»Past va yuqori baholar atom energiyasi rivojlanishiga ta’sir ko’rsatuvchi omillarga nisbatan turlicha, ammo mutlaq nuqtai nazarni aks ettiradi. Ushbu omillar va ularni o’zgartirishning mumkin bo’lgan variantlari mamlakatdan mamlakatga farq qiladi. Taqdim etilgan baholar mintaqalar va umuman dunyo bo’ylab yadroviy quvvatlar rivojlanishining real diapazonini beradi. Biroq ular kelajakning barcha mumkin bo’lgan variantlarini, eng kamdan eng ko’pga qadar, bashorat qilish yoki aks ettirishni talab qilmaydi«.
EAB mualliflari noaniqlikni yanada yuqori baholaydilar: “Dunyo energetika tizimining rivojlanish yo’nalishini o’zgartiradigan kutilmagan voqealar yoki yutuqlar deyarli shubhasiz bo’ladi. Bir vaqtlar Yogi Berra aytganidek, «keladigan kun avvalgidek bo’lmaydi». Shuning uchun bizning modellarimiz bashoratlar sifatida qabul qilinmasligi kerak. Aksincha, «2023 yilga mo’ljallangan xalqaro energiya istiqbollari» hujjati turli mamlakatlarda umumiy energiya kelajagimizni shakllantiruvchi qaror qabul qiluvchilar uchun foydali yo’nalish bo’lib xizmat qiladi”.
XEA prognozi mualliflari kelajakka ishonchliroq qarashadi. Ular uni uchta stsenariyga bo’lib qo’yishdi va ulardan biri amalga oshadi. Noaniqliklar o’rganilmoqda: «Bizning tahlilimizda ba’zi asosiy noaniqlik omillari, xususan, Xitoyda iqtisodiy o’sish sur’ati, shuningdek, ishlab chiqarish quvvatlarini (asosan Xitoyda) kengaytirish rejalari natijasida fotovoltaik texnologiyalarni potentsial ravishda tezroq joriy etish ko’rib chiqiladi. <... > Shuningdek, u kelajakda geosiyasiy to’siqlarning kuchayishi energiya xavfsizligini buzishi, yangi texnologiyalarga o’tishni sekinlashtirishi va ularning mavjudligini kamaytirishi mumkinligini o’rganadi».
Ma’lumotlar turlicha talqin qilinadi. EAB ularni o’rtada tayanch ko’rsatkichlar bo’lgan ehtimollik darajasi sifatida taqdim etadi. «2023 yilgi xalqaro energetika prognozi global energetika tizimining rivojlanishining hozirgi traektoriyasini aks ettiruvchi aniq siyosatga bog’liq bo’lmagan bazaviy parametrlar to’plamidan iborat», – deyiladi hujjatda. MAGATE an’anaviy ravishda ikkita stsenariy – yuqori va past stsenariylarni taqdim etadi. XEA – uchta: energiyani rivojlantirish milliy dasturlari asosida ssenariy (STEPS), bildirilgan maqsadlar va majburiyatlar asosida ssenariy (APS) va 2050-yilgacha uglerod neytralligiga erishishni hisobga olgan holda ssenariy (NZE).
Ehtimol, eng muhim farq shundaki, MAGATE va XEA prognozlari kelajakning ba’zi variantlarini bayon qilishdir. EAB prognozi-bu aniq harakatlar uchun doimiy, takroriy tavsiya hisoblanadi: «rejalashtirilgan [energiya] o’tish uchun eng muhimi toza energiya tizimining barcha jabhalariga investitsiyalarni ko’paytirish bo’lib hisoblanadi. <...> Shu bilan birga, Eng dolzarb muammo toza energiya bo’yicha yangi loyihalar sur’atini tezlashtirishdir, ayniqsa, nafaqat Xitoyda emas, balki ko’plab rivojlangan va rivojlanayotgan iqtisodlarda, bu yerda energiyaga o’tishga investitsiyalar 2030 yilgacha besh baravar ko’payadi. NZE stsenariysida ko’zda tutilgan daraja. To’g’ri, nima uchun rivojlanayotgan mamlakatlar o’z energiya va eng muhimi, moliyaviy siyosatini XEA ekspertlari tomonidan yaratilgan ko’rsatkichlarga bo’ysundirishga majbur ekanliklari aniq emas..
Atom energitikasi kelajagi
Atom energiyasiga qiziqish ortib bormoqda. «O’zgarib borayotgan energiya landshafti, shuningdek, iqlimni muhofaza qilish chora-tadbirlariga qat’iy rioya qilish va energiya xavfsizligiga ko’proq e’tibor qaratish, bir qator [Yevropa Ittifoqi] a’zo davlatlarini yadroviy energiyaga nisbatan siyosatini qayta ko’rib chiqishga va mavjud reaktorlarni ekspluatatsiya qilishni davom ettirish va yangi III/III+ avlod reaktorlarini qurish to’g’risida qaror qabul qilishga majbur qildi. Bundan tashqari, tobora ko’payib borayotgan mamlakatlar kichik modul reaktorlarini ishlab chiqishga va ularni energetik va boshqa maqsadlarda qo’llashga qiziqish bildirmoqda», – deydi MAGATE prognozi mualliflari.
Ammo atom energiyasi ishlab chiqarishning aniq ko’rsatkichlari farq qiladi. EAB prognozi eng shubhali: «AQShning umumiy quvvati ko’pgina stsenariylarda barqaror bo’lib qoladi, Low ZTC stsenariysi bundan mustasno (karbonsiz texnologiyalarning arzon narxini nazarda tutadigan stsenariy – Izoh. RN), unda biz yangi yadroviy reaktorlarni qurishning iqtisodiy oqibatlarini ko’rib chiqish uchun iqtisodiy bo’lmagan cheklovlarning ta’sirini kamaytirdik (ya’ni geosiyosiy sabablar). Ushbu stsenariyda AES quvvati 2050 yilga kelib 194 GVtga, 2022 yilda esa 400 GVtga ko’payadi».
MAGATEning taxminlariga ko’ra, prognozning past variantida dunyodagi AES quvvatlari sezilarli darajada oshmaydi va 458 GVt (e) ni tashkil qiladi. Yuqori stsenariyda, 2050 yilga kelib, dunyodagi yadroviy reaktorlarning umumiy quvvati ikki baravardan ko’proq oshishi va 890 GVtga yetishi kutilmoqda. 2022 yil oxiridagi ma’lumotlarga ko’ra, butun dunyo bo’ylab AESning umumiy quvvati 371 GVtni tashkil etdi (PRIS ma’lumotlariga ko’ra, 2023 yil oktyabr oyi oxirida – 370,17 GVt). O’tgan yil bilan taqqoslaganda, MAGATE pastki darajani 14%ga, yuqori darajani esa 2%ga oshirgan.
Umuman olganda, yuqori stsenariyda 2030 yilga kelib dunyodagi atom energiyasi ishlab chiqarish quvvati taxminan 24 foizga, 2050 yilga kelib esa 2022 yilga nisbatan taxminan 140 foizga o’sishi kutilmoqda. Quyi stsenariyda yadroviy quvvatlar 2030 yilga kelib 9 foizga, 2050 yilga kelib esa 23 foizga o’sishi kutilmoqda.
Quyi senariyda 2050-yilga kelib atom energiyasining umumiy ishlab chiqarish quvvatidagi ulushi kamayishi ham ko’zda tutilgan. Bu taxminan 1,7 foizga kamayishi kutilmoqda. Yuqori stsenariyda yadro energiyasining umumiy ishlab chiqarish quvvatidagi ulushi 2050 yilga kelib bir foizga oshishi kerak.
XEA prognozining turli qismlarida turlicha baholar berilgan. Ulardan biriga ko’ra (106-sahifa), «atom energetikasining ulushi vaqt o’tishi bilan barcha stsenariylarda o’zgarmaydi». Boshqa bir xabarga ko’ra (126-sahifa), «STEPS stsenariysi doirasida AES quvvatlari 2022 yilda 417 GVtdan oshadi (sic!) 2050 yilda 620 gigavattga yetadi». Mualliflarning fikriga ko’ra, reaktorlarning xizmat muddatini uzaytirish va yangi bloklarni qurish 2050 yilga kelib APS stsenariysida 770 GVt va NZE stsenariysida 900 GVt gacha AESning o’rnatilgan quvvatini oshirishga imkon beradi. «AES qurilishi yangi bosqichga ko’tarilishi kutilmoqda«, – deyiladi prognozda. 126.
Shunga qaramay, prognozdagi farq ikki baravar ko’p va bu ham katta noaniqlikni ko’rsatadi.
XEA va EAB prognozlarida atom energiyasi energiyaning past uglerodli manbalari qatoriga kiritilgan, ularga qayta tiklanadigan energiya manbalari va CO2ni ushlab turish va ko’mishni o’z ichiga olgan qazilma yoqilg’isi bilan ishlab chiqarish ham kiradi. MAGATE prognozi (EAB ma’lumotlariga asoslangan holda) ta’kidlashicha, so’nggi 50 yil ichida AESdan foydalanish 70 milliard tonnaga yaqin uglerod angidrid gazi chiqishini oldini olishga imkon berdi.
Amalga oshirish yo’lida duch kelinadigan qiyinchiliklar
XEA prognozida elektr energetikasining turli tarmoqlariga xos bo’lgan tavakkalchiliklar tuzildi. Atom energetikasi uchun ruxsatnomalar va sertifikatlash, malakali xodimlarning etishmasligi va moliyalashtirish xarajatlari yuqori deb hisoblanadi. Bu eng katta xavflar to’plami emas – masalan, shamol va elektr tarmoqlarida to’rtta.
XEA ro’yxati qisman MAGATE tomonidan ko’rsatilgan muammolar bilan mos keladi – bu moliyalashtirish, iqtisodiy qiyinchiliklar va yangi qurilishlarni etkazib berish bilan bog’liq muammolar. «So’nggi yillarda Amerika va Yevropada qurilish xarajatlari ko’payishi va birinchi loyihalarni amalga oshirishda kechikishlar bo’lgani sababli loyihaviy xavflarga nisbatan munosabat juda ehtiyotkor bo’lib qoldi, bu esa yangi loyihalar bo’yicha investitsiya qarorlarini qabul qilishga to’sqinlik qilmoqda», – deyiladi prognozda. Biroq, mualliflar boshqa mintaqalarda atom bloklari belgilangan muddatlarda va smetada belgilangan tartibda qurilayotganini ta’kidlaydilar. Shuningdek, me’yoriy baza va tarmoq standartlarini uyg’unlashtirish bo’yicha sa’y-harakatlar amalga oshirilmoqda va yuqori faollikdagi radioaktiv chiqindilarni yakuniy ko’mish sohasida yutuqlar kuzatilmoqda.
Mintaqaviy jihat
XEA va EAB prognozlari mualliflari turli mintaqalardagi atom tarmog’ining xususiyatlariga chuqur kirib bormadilar, shuning uchun quyida MAGATE prognozi ma’lumotlari keltirilgan.
Shimoliy Amerikada yuqori ssenariy bo’yicha umumiy o’rnatilgan quvvat 2050 yilga kelib 44 foizga o’sib, 156 GW gacha, past ssenariy bo’yicha hozirgi darajadan 67 GW gacha uchdan bir qismiga kamayishi mumkin. Yuqori ssenariyda, AESda elektr energiyasi ishlab chiqarish 2050 yilga kelib 2022 yil darajasiga nisbatan taxminan bir yarim baravarga, 1297 TWh gacha o’sadi. Past stsenariyda ko ‘ rsatkich uchdan biriga 547 TWh gacha pasayadi . Atom energetikasining ulushi asr oʻrtalarida 1,5 foizga oʻsishi yoki 9 foizga kamayishi mumkin .
An’anaviy ravishda gidroenergetika kuchli bo’lgan Lotin Amerikasi mamlakatlarida atom elektr stansiyalari 1970-yillarda paydo bo’ldi. O’shandan beri atomning ulushi to’rt baravar oshdi, ammo umumiy energiya savatida u hali ham 2 foizga teng. Yuqori ssenariyda o’rnatilgan atom quvvatlari hajmi 2050 yilga kelib besh baravarga 25 GVtgacha, past ssenariyda esa taxminan ikki baravarga (12 GVtgacha) oshadi. Atom energiyasi ishlab chiqarish 197 TWh gacha olti baravar ko’payadi yoki yuqori va past ssenariylarda 30 foizga 92 TWh gacha o’sadi. O’rnatilgan quvvatlarning umumiy hajmida atomning ulushi yoki 1,6 p.p.ga o’sadi, yoki o’zgarmas bo’lib qoladi, ishlab chiqarishda esa – uch baravar ko’payadi yoki o’sadi, lekin ancha kamroq qiymatlargacha.
G’arbiy, Shimoliy va Janubiy Yevropada 1980-1990 yillarda atomning ulushi ikki baravar oshdi, keyin esa kamaydi va hozirda 19 foizni tashkil etadi. Ushbu ikki stsenariy bo’yicha 2030 yilgacha mintaqada o’rnatilgan atom quvvati kamayadi. 2050-yilga kelib esa, u 2022-yilga nisbatan uchdan bir qismga ko’payib, 131 gigawattga yetadi yoki 40 foizga kamayib, 60 gigawattga yetadi. Atom energiyasi ishlab chiqarish 2050-yilga kelib 91% ga oshadi va 1075 TWh ga yetadi (11 p.p.), yoki taxminan 12% ga kamayadi (5 p.p.dan ko ‘ p) va 493 TWh ga yetadi.
Sharqiy Yevropada 1980 yildan beri atomning ulushi to’rt baravarga oshdi va 2022 yilgi ma’lumotlarga ko’ra 23 foizni tashkil etadi. Yuqori stsenariy bo’yicha, 2050 yilga kelib atom energiyasi o’rnatilgan quvvati hozirgi darajadan deyarli ikki baravar ko’payib, 102 GW ni tashkil qiladi, past stsenariy bo’yicha – 11% gacha 59 GW gacha o’sadi. Atom quvvatlarining ulushi 6 p.p. ga 800 TWh gacha o ‘ sishi yoki mos ravishda 1,5 p.p. ga 461 TWh gacha pasayishi mumkin.
Afrikada atom energiyasi ishlab chiqarish ulushi 1990-2010 yillarda taxminan 2-3% ni tashkil etgan bo’lsa, hozirgi vaqtda u boshqa turdagi energiya ishlab chiqarish, avvalo, gaz va gidroelektr stansiyalarini rivojlantirish hisobiga 1,2% gacha kamaygan. 2050 yilga kelib qit’ada elektr energiyasi iste’moli 2022 yilga nisbatan to’rt baravar ko’payishi kutilmoqda. Yuqori stsenariy bo’yicha, Afrikada atom elektr quvvati 2050 yilga kelib 10 barobardan 20 gigavattga ko’payishi kutilmoqda. Past sharoitda esa, besh marta ko’payib, to’qqiz gigavattga yetadi. Yuqori stsenariy bo’yicha, 2050 yilga kelib AES elektr energiyasi ishlab chiqarish 144 TWh gacha 14 barobarga oshadi va ulushi uch baravarga oshadi. Past ssenariyda – 69 TWh gacha yetti baravar ko’payadi va umumiy ishlab chiqarish hajmining 2 foizigacha o’sadi.
G’arbiy Osiyo mintaqasida an’anaviy ravishda neftdan ko’p foydalanilmoqda, 40 yildan ortiq vaqt davomida umumiy energiya iste’molida qazilma manbalarining ulushi taxminan 80% ni tashkil etadi. Shu vaqt ichida elektr ishlab chiqarish 13 barobar ko’paydi. 2022 yilda elektr energiyasi ishlab chiqarishning umumiy hajmida atom energetikasining ulushi 1,7 foizni tashkil etdi . Yuqori ssenariy bo’yicha, u 2050-yilga kelib besh baravar ko’payib, 24 gigawattga yetadi. Kam energiya bilan esa 3 gigavattdan 14 gigavattgacha. AESda elektr energiyasi ishlab chiqarish shu vaqtning oʻzida yuqori stsenariyda sakkiz baravardan koʻproq (5 p.p.) 189 TWh gacha, past stsenariyda – besh baravar (2 p.p.) 112 TWh gacha oʻsadi.
Janubiy Osiyoda 2022 yilgi ma’lumotlarga ko’ra atom energiyasi ulushi 3 foizni tashkil etdi. Ushbu mintaqadagi asosiy energiya manbalari – ko’mir, ikkinchi – gaz. 2050 yilga kelib elektr ishlab chiqarish hajmi uch barobardan ko’p bo’ladi. Yuqori stsenariy bo’yicha, 2050 yilga kelib atom quvvati yetti baravardan ko’proq o’sib, 74 GVtga yetadi, umumiy energiya zaxirasida atomning ulushi 2,5% ni tashkil etadi. Quvvati past bo’lsa, to’rt baravar ko’payib, 42 gigavattga yetadi, ammo uning ulushi 1,4 foizga kamayadi. Yuqori ssenariyda atom elektr energiyasi ishlab chiqarish sakkiz baravar (5 foizga) 578 TWh gacha, past ssenariyda besh baravar (1,5 foizga) 331 TWh gacha o’sadi.
Markaziy va Sharqiy Osiyo mintaqasida elektr energiyasining ulushi 1980 yildan beri ikki baravarga oshdi va 2022 yilda energiya resurslari iste’molining umumiy hajmining to’rtdan bir qismidan ortig’ini tashkil etdi. Umumiy elektr energiyasi ishlab chiqarishda atomning ulushi 2000 yilgacha o’sgan, ammo keyin pasayib, 2022 yilda taxminan 6 foizni tashkil etadi. Yuqori ssenariy 2050 yilga kelib mintaqada o’rnatilgan atom quvvatlari hajmi to’rt baravar (4 foizga) 345 GV gacha, past ssenariy esa ikki baravar ko’payib 192 GW gacha o’sishini nazarda tutadi. Atomning ulushi hozirgi 2,8 foizdan 3,6 foizga ko’tariladi. Ishlab chiqarish 2050-yilga kelib yuqori stsenariyda 4,5 baravarga (11 p.p.) 2777 TWh gacha, past stsenariyda deyarli 280 foizga (5 p.p.) 1772 TWh gacha oʻsadi.
Janubi-Sharqiy Osiyoda elektr energiyasi ishlab chiqarish 1980 yildan beri to’rt baravar oshdi. Hududda atom elektr stansiyalari yo’q. Asosiy energiya resurslari – ko’mir, gaz va gidroenergetika. Yuqori stsenariy bo’yicha 11 gigavatt atom elektr quvvati qurilishi kutilmoqda. past bo’lganida – 3 gigawatt. AESda elektr energiyasi ishlab chiqarish hajmi mos ravishda yuqori va past ssenariylarda 87 va 24 TWh ni tashkil qiladi.
Okeaniyada ham atom energiyasi yo’q. Elektr energiyasi asosan ko’mirga asoslangan. Yuqori stsenariy bo’yicha, 2050 yilga kelib mintaqada 2 GVt atom quvvati qurilishi kutilmoqda. Agar past bo’lsa, u ishga tushirilmaydi. Demak, ishlab chiqarish yiliga 14 TWh yoki hech narsa bo’lmaydi.
O’z navbatida Rosatom butun dunyo bo’ylab atom energiyasini ishlab chiqarishga katta hissa qo’shmoqda. 2022 yil yakunlari bo’yicha davlat korporatsiyasi – xalqaro bozorda eng yirik o’yinchi hisoblanadi. Rosatom yetti mamlakatda 32 ta elektr stansiyasini qurmoqda, loyihalar portfelining jami miqdori – 11 mamlakatda 33 ta elektr stansiya. Davlat korporatsiyasi 18 yil davomida 18 ta katta quvvatli bloklar (SAESni hisobga olmaganda) qurilgan, ulardan to’qqiztasi – Rossiya tashqarisida.
