Yadroviy yoqilgʻi bozorida kuchayib borayotgan asosiy tendensiya global iqtisodiy makonning siyosiy fragmentlash sharoitida ishlab chiqarishni koʻpaytirish istagidir. Bu holat tabiiy uran qazib olish sohasida ham, boyitish sohasida ham namoyon bo‘ladi. Ammo defitsit tufayli ishlab chiqarish hajmining o‘sishi uzilish va kechikish bilan o‘tadi. Ushbu fonda Rosatom uran ishlab chiqarishni ko‘paytirmoqda va yadro yoqilg‘isi sohasiga turli mahsulotlar yetkazib berishda kuchli pozitsiyani egallamoqda.
Uran bozori
Oxirgi yarim yillikning tendensiyalaridan biri shundaki, uranning spot narxlariga yetkazib berishning mumkin bo‘lgan uzilishlari haqidagi yangiliklarga ta’sir qila boshladi. Ilgari, hatto pandemiya davrida ham konlar ochilishi va yopilishi mumkin edi va bozorga bu deyarli qiziqmas edi. WNA ma’lumotlariga ko‘ra, uran yetkazib berish bo‘yicha yettinchi o‘rinda turadigan Nigerning 2023 yil iyul oyidagi blokirovkasi ham bozorni silkitmadi. Shaxtalardagi muammolar haqidagi xabarlarga ta’sirchanlik birinchi marta o‘tgan yilning kuzida Cameco kutilayotgan yillik ishlab chiqarishni pasaytirganini aytganida paydo bo‘lgan edi. O‘shanda bir funt uchun 60 dollardan past bo‘lgan narx bir funt uchun 70 dollardan oshdi va o‘sishda davom etdi.
Joriy yilning yanvar oyida dunyodagi eng yirik uran ishlab chiqaruvchi “Kazatomprom” sulfat kislota taqchilligini e’lon qilgach, bozor ikkinchi marta larzaga keldi. O‘shanda bir funt uchun 92 dollardan narxi deyarli vertikal ravishda bir funt uchun 106 dollargacha ko‘tarildi va o‘shandan beri bir oy davomida bir funt uchun 100 dollardan pastga tushmadi.
Eslatib oʻtamiz, sulfat kislota yer osti burg‘ilashning tanlab eritmaga o‘kazish usuli uchun asosiy reagent boʻlib, uning yordamida yer ostida uran eritmaga kiradi, soʻngra yer yuzasiga koʻtariladi va kontsentratga qayta ishlanadi. «Oxirgi bir necha yil ichida ichki iste’mol va o‘g‘it ishlab chiqarish uchun sulfat kislotaga bo‘lgan talab sezilarli darajada oshganini hisobga olsak, ichki bozorda sulfat kislota tanqisligi kuzatilmoqda. Mintaqaviy bozorlar, shuningdek, qishloq xo‘jaligi sanoati tomonidan o‘sib borayotgan talab, shuningdek, ta’minot zanjiri uzilishi va geosiyosiy noaniqlik kabi omillarning kombinatsiyasi tufayli tanqislikni boshdan kechirmoqda», – deya kompaniya 2023 yil 12 oylik hisobotida tushuntirish berdi.
Ilgari kompaniya 2024 yilda yer qa’ridan foydalanish bo‘yicha shartnomalar hajmining 90 foizini tashkil etishni rejalashtirgan edi, biroq hisobotda aytilishicha «aksariyat tog‘-kon sanoati korxonalarida uran qazib olish hajmi yer qa’ridan foydalanish bo‘yicha shartnomalar bo‘yicha rejalashtirilgan hajmdan minus 20% darajasida bo‘ladi«. Mutlaq raqamlarda, «Kazatomprom»ning hisob-kitoblariga ko‘ra, kompaniyaning ishlab chiqarish hajmi 100% (amalda, butun Qozog‘iston uchun) 21-22,5 ming tonnani tashkil qiladi (2023 yilda – 21,11 ming tonna). Ishtirok etish ulushiga mutanosib ravishda – 10,9 – 11,9 ming tonna (2023 yilda – 10,6 – 11,2 ming tonna).
«Kazatomprom» va Cameco dunyodagi eng yirik uran ishlab chiqaruvchilari qatoriga kiradi, ammo ishlab chiqarish muammolari faqat ulardamas. Shunday qilib, Amerika konlarida ishlab chiqarish past va beqarorligicha qolmoqda.
EIA ma’lumotlariga ko‘ra, 2023 yilning uchinchi choragida AQShning barcha obyektlarida ishlab chiqarish 27 ming funtni tashkil etgan bo‘lsa, to‘rtinchi chorakda u 12,65 ming funtga tushdi. Ishlab chiqarish Smit-Ranch-Haylend (10,83 ming funtdan 2,98 ming funtgacha) va Lost Krikda (15,76 dan 6,52 ming funtgacha) eng ko‘p pasaydi. enCore Energy kompaniyasi Janubiy Texasdagi Rosita loyihasida uran va Arizona va Yuta shtatlarida energiya yoqilg‘isi ishlab chiqarish boshlanganini e’lon qildi. Biroq, ushbu konlardan olingan ma’lumotlar EIAning 2023 yil 4-chorak hisobotiga kiritilmagan, bu esa, eng yaxshi holatda, ishlab chiqarish hali ham statistik ma’lumotlarga kiritish uchun juda kichik ekanligini ko‘rsatadi.
Fransiyaning Orano kompaniyasi Nigerdagi Arlit konida uran konsentrati ishlab chiqarish bo‘yicha ishlarni 2024 yil fevral oyida qayta boshladi. U yerda, eslatib o‘tamiz, qo‘shni davlatlar, birinchi navbatda, Nigerga yetkazib beriladigan Benin u bilan chegarani yopib qo‘yganidan so‘ng, sarf materiallari yetishmasligi sababli ish 2024 yil sentyabr oyida to‘xtatilgan edi. 2023 yil dekabr oyi oxirida asosiy porti Kotonu bo‘lgan Benin daromadlari keskin pasayganligi sababli tranzit blokirovkasini olib tashlandi. Oranoning ta’kidlashicha, tiklash juda sekin bo‘lmoqda.
Bundan tashqari, Fransiyada 10 yillik tanaffusdan so‘ng qayta tiklangan urandan yoqilg‘i ishlab chiqarish va foydalanish qayta tiklandi. Qayta ishga tushirish ikkita muammoni hal qilishga yordam beradi: saqlanuvchi regenerat hajmini kamaytirish (va buning natijasida uni saqlash xarajatlari) va uran tanqisligining ko‘rsatkichlarining biri sifatida hisoblash va uni kerakli darajaga yetkazish uchun yoqilg‘ining yangi porsiyalarini ishlab chiqarish uchun zarur bo‘lgan tabiiy uran hajmini kamaytirish.
Shunday qilib, ta’kidlash mumkinki, tabiiy uran xaridorlarining jismoniy yetkazib berish hajmini kafolatlash va spot narxlarning yakuniy shartnoma narxiga ta’sirini kamaytirish istagi bilan yo‘g‘irilgan xarid hajmining oshishiga javoban ishlab chiqarish hajmini oshirish juda qiyin kechmoqda. Uran qazib oluvchi kompaniyalar ishlab chiqarishni qisqartirishga va ba’zi hollarda ishlab chiqarishni to‘xtatishga majbur bo‘lgan “yetishmovchili yillar”da ishdan bo‘shatilishi kerak bo‘lgan xodimlarning yetishmasligi mavjud bo‘lmoqda. Yangi malakali xodimlarni topish oson ish emas. Reagentlar va komponentlar yetishmaydi. Albatta, muammolar bosqichma-bosqich hal qilinmoqda, lekin jarayon tez ketayotgani yo‘q. Amaliyot shuni ko‘rsatadiki, qiyinchiliklarni hal qilish uchun kamida chorak kerak bo‘ladi.
Rossiyada talabning o‘zgarishi yo‘qligi sababli barcha qiyinchiliklar har kuni hal qilinadi. Shu sababli, Rosatomda 2023 yil uran qazib olish uchun muvaffaqiyatli yil bo‘ldi. Reja 103 foizga bajarildi. Rosatomning uranni yer osti burg‘ilashning tanlab eritmaga o‘kazish usuli orqali qazib oladigan “Xiagda” va “Dalura” konchilik divizioni korxonalarida sulfat kislotasi tanqisligi yo‘q.
Joriy yilning asosiy vazifalari 6-sonli shaxta qurilishini davom ettirish (bu Priargunskiy sanoat kon-kimyo birlashmasining (PSKKB), Rosatom tarkibiga kiruvchi, 2025 yilga ishga tushirilishi rejalashtirilgan), Namaru konini («Xiagda») o‘zlashtirishning boshlanishi va Tetraxskiy (“Xiagda”) va Shirondukuiskiy (PSKKB) konlarida qidiruv va qazib olish uchun litsenziyalar olish. Yana bir vazifa – Elkon oltin-uran konida korxonani ishga tushirish uchun loyiha-smeta hujjatlarini ishlab chiqish. Elkon uran rudasi hududi zahiralari boʻyicha dunyodagi eng yirik hisoblanadi. Avvallari narxlar va talabning pastligi, infratuzilmaning rivojlanmaganligi va uzoqligi sababli bu hududdagi konlarni oʻzlashtirish uchun ko‘rib chiqilmagan. Ammo iqtisodiy va siyosiy sharoitlar oʻzgardi.
Yoqilg‘i bozori
Yadro yoqilg‘isi segmentida ba’zi hukumatlar Rossiyaning turli mamlakatlar bozorlariga kirishini qiyinlashtirish va o‘zining yetishmayotgan quvvatlarini yaratishga qaratilgan harakatlarni davom ettirmoqda. Qo‘shma Shtatlar faol ishlamoqda.
Shunday qilib, 2023 yil dekabr oyi oxirida AQSh Kongressi Vakillar palatasi 2028 yildan boyitilgan uran mahsulotlarini Rossiyadan olib kirishni taqiqlovchi qonun loyihasini qabul qildi. Agar qonun loyihasi tasdiqlansa, qoidalar 90 kundan keyin kuchga kiradi va 2040-yil oxirigacha amal qiladi. Biroq qonun loyihasida izohot mavjud: agar uranning Rossiyadan boshqa manbalari bo‘lmasa, AQSh Energetika vazirligi Davlat kotibi va moliya vaziri bilan kelishilgan holda import ruxsatnomasini berishi mumkin.
Biroz oldinroq, shuningdek, 2023 yil dekabr oyida, umumiy moliyalashtirish miqdori 886 milliard dollar bo‘lgan Milliy mudofaa to‘g‘risidagi qonun kuchga kirdi, unga ko‘ra Yadroviy xavfsizlik bo‘yicha Milliy administratsiya Amerikaning uranni boyitish bo‘yicha mahalliy imkoniyatlarini yaratish rejasini taqdim etishi kerak.
Qo‘shma Shtatlar yuqori probali past boyitilgan uran (HALEU, 5% -20% boyitish bilan) ishlab chiqarish uchun o‘z quvvatlarini yaratishga katta e’tibor qaratmoqda. Joriy yilning yanvar oyida AQSh Energetika vazirligi HALEU ishlab chiqarish uchun uranni boyitish xizmatlari bo‘yicha takliflar so‘rovini e’lon qildi.
Dekabr oyi oxirida AQSh yadroviy tartibga solish komissiyasi (NRC) Uilmingtondagi Global Nuclear Fuel – Americas (GNF-A) zavodi uchun litsenziya shartlariga o‘zgartirish kiritdi. O‘zgartirishga muvofiq, zavod 8 foizgacha boyitilgan uran bilan ishlash huquqini oldi. Ilgari boyitish chegarasi 5% edi. NRC, shuningdek, kompaniyaga kompaniyaning RAJ-II yuk tashish konteynerida 8% gacha boyitilgan uranni o‘z ichiga olgan yadroviy yoqilg‘i paketlarini jo‘natish imkonini beruvchi GNF-A muvofiqlik sertifikatini berdi.
Ammo yuqori boyitilgan yoqilg‘ining haqiqiy ishlab chiqarilishi bilan hamma narsa oson bo‘lmaydi. 5B Cylinders tipidagi konteynerlarning tanqisligi Centrus (sobiq mashhur USEC) HALEU ishlanmalarini ishlab chiqarishiga to‘siq bo‘ldi. Kompaniya AQSh Energetika vazirligi bilan shartnoma tuzdi va ikkinchi bosqich doirasida (2024 yil noyabrigacha) 900 kg HALEU uran geksaftoridini jo‘natishi kerak edi. Ushbu shartnomaga ko‘ra, vazirlik sentrafuga kaskadidan chiqishidan olinadigan HALEUni saqlash uchun konteynerlar bilan ta’minlashi shart. Biroq, kompaniya ishlab chiqarishni boshlash uchun zarur bo‘lgan bir nechta konteyner oldi va Energetika vazirligi qolganlarini yetkazib berishda kechikishlarga duch keldi. «Sentrifugalar ishlashda davom etadi, ammo biz ikkinchi bosqichda kaskaddan olishimiz mumkin bo‘lgan HALEU hajmi vazirlik taqdim etadigan konteynerlar soni bilan cheklangan va 900 kilogrammdan ko‘p bo‘lmaydi», – dedi Centrus bosh direktori Amir Veksler 2023 yil 4-chorak yakunlari bo‘yicha konferentsiyada.
Buyuk Britaniya ham o‘zining HALEU ishlab chiqarishini yo‘lga qo‘yish niyatida. Hukumat bunday ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yish uchun 300 million funt sterling sarmoya kiritmoqchi.
Biroq, hozircha, HALEUning yagona tijorat yetkazib beruvchisi Rosatom ekanligini eslatib o‘tamiz. Bundan tashqari, faktlar shuni ko‘rsatadiki, uni ishlab chiqarishning turli bosqichlarida Rossiyadan yadro yoqilg‘isini yetkazib bermasdan qilish hali ham juda qiyin.
Shunday qilib, Amerikaning Honeywell kompaniyasi 2028 yilgacha boyitish uchun Rossiyaga 8,5 ming tonna tabiiy uran yetkazib berish uchun eksport litsenziyasi uchun ariza topshirdi. Urenco Nederland B.V. kompaniyasiga 2027-yilning fevraligacha bo‘lgan muddatga yetkazib berilgan boyitilgan geksaftoridni tashishga ruxsat berdi. VVER-440 reaktorlari bilan jihozlangan Yevropa AES egalari boshqa ishlab chiqaruvchilardan yetkazib berishni diversifikatsiya qilish ustida ishlasa ham, rus yoqilg‘idan voz kechishga shoshilmayapti.
MAGATE bosh direktori Rafael Grossi ham Reuters agentligiga bergan intervyusida Rossiyaning yadro yoqilg‘isini jahon bozori yetkazib berishning yuqori ahamiyati haqida ta’kidlar ekan: «G‘arbdagi ko‘plab kompaniyalar Rossiyadan boyitilgan uran va yoqilg‘i yetkazib berishga bog‘liq… Barcha hisoblar bo‘yicha, Rosatomga qarshi sanksiyalar qo‘llash noreal va amaliy emas. Bunday sanksiyalar ko‘plab mamlakatlarning yadro sanoatini to‘xtatadi«,- deydi u.
Uning so‘zlariga ko‘ra Rossiya yadro sanoatiga qaramlikni kamaytirish Yevropaga milliardlab dollarga tushadi, va u Rossiya ta’minotidan darhol voz kechish imkoniyatini ko‘rmayapti. Bundan ham katta – infratuzilma va imtiyozlar, shuningdek, butun dunyoda uranga bo‘lgan talabning ortib borishi istiqbollari jiddiy muammo tug‘diradi. “Ochig‘ini aytsam, Rossiya uran boyitish bo‘yicha jahon bozoridagi ishtirokini kamaytirish o‘rniga ko‘payishiga ishonaman”, — deya xulosa qildi MAGATE rahbari.
