Rosatom noyob tuproq metallari segmentida – ruda qazib olishdan tortib, shamol qurilmalari va elektr transport vositalariga qadar to’liq texnologik zanjirni qurib bormoqda. Ushbu zanjir qanday tashkil etilganligini aytib beramiz.
Rossiyaning shimoli-g’arbidagi Murmansk viloyatida Lovozer kon-boyitish kombinati (Rosatom konchilik divizioni tarkibiga kiradi) loparit rudalarini qazib oladi. Loparit-bu titan, tantal, niobiy, shuningdek noyob tuproq metallarini (NTM) o’z ichiga olgan mineral. Lovozer KBK Rossiyadagi tarkibida NTM bo`lgan konsentratni rudadan ishlab chiqaradigan yagona korxona.
Shundan so`ng bu konsentrat Uralga – Solikam magniy zavodiga (SMZ) yuboriladi. Uning texnologik sxemasi xom ashyoning barcha tarkibiy qismlaridan maksimal darajada foydalanish uchun tashkil etilgan. Shunday qilib, korxonaning asosiy mahsuloti magniy ishlab chiqarishda xlor hosil bo’ladi. U loparit konsentratini qayta ishlash va foydali tarkibiy qismlarni bir-biridan ajratish uchun ishlatiladi. Xususan, NTM xloridlari bir nechta texnologik operatsiyalardan o’tib, lollektiv karbonatga aylanadi. Hozircha u eksport qilinadi. Ammo SMZ allaqachon seriy, lantan, neodimiy, prazeodimiy va NTM o’rta guruhining (samariy, gadoliniy, yevropiy) konsentratining individual birikmalarini ishlab chiqarish uchun o’zining ajratilgan ishlab chiqarishini yaratish choralarini ko’rdi.
Sankt-Peterburgda «Rusredmet» kompaniyasi SMZ buyurtmasi bo’yicha NTM kollektiv konsentratini ajratish uchun tajriba qurilmasini yaratdi. Texnologik jarayon quyidagicha: kollektiv konsentrat nitrat kislotada eritiladi. Olingan nitrat eritmasidan elektroksidlanish, so’ngra ekstraktsiya bilan seriy, so’ngra boshqa elementlar olinadi. Keyin cho’ktirish, quritish va teshish amalga oshiriladi. Ajratish kompleksi 2026 yilda ishga tushirilishi kutilmoqda.
Umumiy ishlab chiqarish hajmi yiliga 2,5 ming tonna seriy, lantan, neodim va prazeodim birikmalari. Ulardan 18% (450 tonna) neodimiy va prazeodimiy oksidlariga to’g’ri keladi, bu taxminan 370 tonna metaldir. Olingan individual birikmalar turli sohalarda, xususan, shisha, metallurgiya va katalizatorlar ishlab chiqarishda qo’llaniladi.
Yaqin kelajakda Rosatom tufayli Rossiyada yana bir sanoat– NTM iste’molchisi paydo bo’lishi kerak. Bu doimiy noyob tuproq neodimiy-temir-bor magnitlarini ishlab chiqarishdir, bu yerda massaning taxminan yarmi neodimiy va borga to’g’ri keladi. Qayta tiklanadigan energiya manbalari bo’yicha xalqaro agentlik (IRENA) ma’lumotlariga ko’ra, 2022-yilda NTMning jahon iste’moli tarkibida noyob yer magnitlari 29% ni tashkil qiladi.
“Rusatom MetalTex” (Rosatom yoqilg’i divizionining bir qismi) zavodning birinchi bosqichi uchun 1 ming tonna quvvatga ega loyiha hujjatlarini ishlab chiqadi. Korxona Glazovda 2028 yilda ishga tushirilishi kerak. Shundan so`ng yoqilg’i bo’limi yiliga 3 ming tonna doimiy magnitgacha quvvatni oshirib, zavodning ikkinchi bosqichini qurishni rejalashtirmoqda. Ushbu hajm Rossiya asosiy tarmoqlarining ushbu mahsulotlarga bo’lgan ehtiyojlarini deyarli to’liq qondirishga imkon beradi.
Turli tahliliy tashkilotlarning ma’lumotlariga ko’ra, Xitoy hozirda 90% ulush bilan noyob tuproq magnitlarini ishlab chiqarish bozorida hukmronlik qilmoqda. Xitoyning bor-temir-neodimiy magnitlarini ishlab chiqarish quvvati yiliga 300 ming tonnaga baholanmoqda.
Doimiy noyob yer magnitlarining eng yirik iste’molchilari maishiy elektronika, elektr transporti (avtomobillar, skuterlar va boshqalar), shamol energetikasi ishlab chiqaruvchilari. Turli tuzilmalar mutaxassislari elektr transporti va shamol energetikasi talabning eng katta o’sishini ta’minlaydi degan fikrga qo’shiladilar.
«Atomekspo-2024» forumida «Rusatom MetalTex» bosh direktori Andrey Andriyanov shunday dedi: «Doimiy nodir yer magnitlarining yirik tonnajli ishlab chiqarishini tashkil etish loyihasining maqsadi Rossiya shamol energetikasi va mashinasozlik tarmoqlarini, shu jumladan avtomobilsozlik sanoatini rivojlantirish bo’yicha vazifalarni bajarish uchun yuqori texnologiyali mahalliy korxonalarni sifatli magnit mahsulotlar bilan to’liq va uzluksiz ta’minlashdir».
Rosatom ushbu ikkala segmentda ham mavjud. Shunday qilib, davlat korporatsiyasining shamol energetikasi bo’limi Rossiyada shamol parklarini qurmoqda. Joriy yilning mart oyida Stavropol o’lkasidagi Rosatomning Trunovskiy elektr stantsiyasining ikkinchi bosqichi o’rnatilgan quvvati 35 MVt bo’lgan Rossiyaning yagona tarmog’iga elektr energiyasini yetkazib berishni boshladi. Trunovning SHES ningumumiy o’rnatilgan quvvati 95 MVtni tashkil etadi, u 38 ta shamol energetikasi qurilmalaridan iborat. Bu allaqachon Rosatom tomonidan qurilgan to’qqizinchi shamol parki bo`lib, ularning umumiy quvvati 1 GVt dan oshadi.
Bundan tashqari, Rosatom elektromobil sanoatini rivojlantirmoqda. Xususan, monoblok, elektr dvigatel, uzatish qutisi va inverterni o’z ichiga olgan to’liq elektr uzatmasini ishlab chiqmoqda.
«Biz litiy ishlab chiqarishni kimyoviy qayta taqsimlashni, o’z akkumulyator batareyalarini, elektr uzatmalarini va boshqa komponentlarni ishlab chiqishni rivojlantirmoqdamiz. Barcha asosiy uzellarni ishlab chiqarishni o’zlashtirgan Rosatom hozirda elektromobil ishlab chiqaruvchisi bo’lishni rejalashtirmayapti. Biz barcha avtomobil ishlab chiqaruvchilarni ichki bozorga mahalliy elektr transport vositalarining narx bo’yicha raqobatbardosh bo’lishiga imkon berish uchun sa’y-harakatlarni birlashtirishga chaqiramiz», – dedi “Atomekspo-2024” forumida TSHES Prezidenti Natalya Nikipelova.
