Rosatom olimlari va muhandislari eng zamonaviy yadro yoqilg‘isini yaratishda muhim yutuqlarga erishdilar. VVER reaktorlari uchun MOKS-yoqilg‘ili tvellarning reaktor sinovlarining ikkinchi bosqichi muvaffaqiyatli yakunlandi. BREST-OD-300 reaktori uchun yadro yoqilg‘isini ishlab chiqarish va qayta ishlash moduli tajriba-sanoat foydalanishiga topshirildi. Yuqori haroratli gaz bilan sovitiladigan reaktor (YHGR) uchun yoqilg‘i sinovlarning birinchi bosqichini muvaffaqiyatli o‘tadi. Batafsil ma’lumotlarni sizga taqdim etamiz.
Fabrikatsiya/refabrikatsiya moduli (FRM) 2024-yil dekabr oyining so‘ngida ishga tushirildi. Bu «Proryv» loyihasi doirasida IV avlod tajriba-namoyish majmuasida (ATNM) Sibir kimyo kombinati (SKK) hududida qurilayotgan uchta inshootning birinchisidir.
FRMda to‘rtta texnologik liniya ishga tushirildi: uran va plutoniyning aralash nitridlarini karbotermik sintez qilish, yoqilg‘i tabletkalari tayyorlash, tvellar ishlab chiqarish va YQTO‘larni yig‘ish. Butun ishlab chiqarish jarayoni to‘liq avtomatlashtirilgan.
FRMda kambag‘allashtirilgan uran nitridi yoqilg‘i tarkibiga ega yig‘malarni tayyorlash texnologiyasi ishlab chiqilmoqda. Dastlabki maketli YQTO‘lar tayyorlandi. «Rostexnadzor» nazorat organi plutoniy bilan ishlashni ma’qullagach, aralash nitrid uran-plutoniy (ANUP) yoqilg‘isini ishlab chiqarish boshlanadi. BREST-OD-300 ni dastlabki yuklash uchun 200 dan ortiq ANUP yoqilg‘ili YQTO‘larni tayyorlash zarur. Ilgari u bilan tajribaviy tvellar BOR-60 tadqiqot reaktorida va BN-600 tezkor reaktorida sinovdan o‘tkazilgan edi.
ODEK – dunyoda birinchi bor IV avlod atom energiya tizimini yaratish tajribasi bo‘lib, u tezkor reaktor hamda nurlantirilgan yoqilg‘ini qayta ishlash va undan yangi yoqilg‘i tayyorlash uchun stansiya quvvatlarini o‘z ichiga oladi. IV avlod tizimlari yadroviy yoqilg‘i siklini yopish orqali chiqindilarni keskin kamaytirish va tabiiy urandan foydalanish samaradorligini oshirishni ko‘zda tutadi. Rosatom bunday tizimlarni rivojlantirishda dunyoda eng ilg‘or o‘rinda turibdi.
Fevral oyida Glazovdagi Rosatom korxonasida BREST-OD-300 faol zonasi uchun zanglamaydigan po‘latdan dumaloq va olti qirrali quvurlar ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yildi. Ular yoqilg‘i elementlari to‘plami, aks ettiruvchi bloklar va himoya bloklarini tayyorlashda qo‘llaniladi. Yangi liniya uchun 30 ga yaqin uskunalar o‘rnatilgan. «Yaqin oylar ichida yuqori texnologiyali quvurlarning birinchi partiyasini ishlab chiqarishni rejalashtirganmiz,» – dedi korxona bosh direktori Sergey Chineykin.
MIR.M1 tadqiqot reaktorida MOKS yoqilg‘isining reaktor sinovlarining ikkinchi bosqichi natijalari shuni ko‘rsatdiki, yadro yoqilg‘isi rejalashtirilgan yonish darajasiga erishgan, issiqlik ajratuvchi elementlar germetikligini saqlab qolgan. Jami oltita sinov bosqichi rejalashtirilgan bo‘lib, ular normal ishlash sharoitida, nosozliklar yuzaga kelganda va loyihaviy avariyalar rejimida o‘tkaziladi.
Shuningdek, MOKS-yoqilg‘ili tvellar partiyasi BFS-1 kritik stendida sinovdan o‘tkazilmoqda. Sinovlar istiqbolli VVER-S reaktorining faol zonasi parametrlarini asoslash imkonini beradi. MOKS yoqilg‘isidan foydalanish yoqilg‘i samaradorligini oshirish, kam boyitilgan uran zaxiralarini kamaytirish va qayta ishlangan materiallardan moslashuvchan foydalanish imkonini berishi kutilmoqda.
VVER-S reaktorli (spektral boshqaruv bilan) AES dunyodagi birinchi atom stansiyasi bo‘lishi rejalashtirilgan, bu yerda yengil suvli reaktor to‘liq MOKS yoqilg‘isi to‘plamlari bilan ta’minlanadi.
2024-yil dekabr oyi oxirida Rosatom olimlari YHGR yoqilg‘isining laboratoriya namunalarini o‘ta yuqori harorat sharoitida reaktor sinovlarining birinchi bosqichini yakunladilar. Dastlab, yoqilg‘i 1000-1200 °C haroratda 400 dan ortiq samarali sutka davomida saqlab turildi. So‘ngra 1600 °C haroratda 500 soat davomida nurlantirildi. Natijalar shuni ko‘rsatdiki, sferik yoqilg‘i o‘zagining (TRISO) ko‘p qatlamli qoplamasi nurlanish va yuqori harorat ta’siri sharoitida ham hosil bo‘lgan gazsimon mahsulotlarni mukammal ushlab turadi. Bu yil sinov dasturining ikkinchi bosqichi ekstremal sharoitlarda – 1800 °C gacha bo‘lgan haroratda o‘tkaziladi.
Yanvar oyida Rosatom YHGR yoqilg‘isini ishlab chiqarish uchun sinov liniyasi uskunalarini yaratish va ishga tushirishning uch yillik jarayonini yakunladi. Mutaxassislar uskunalarga texnik talablarni tayyorlab, asosiy tajriba-sanoat operatsiyalarining texnologik asoslari va rejimlarini ishlab chiqdilar. Sinov qurilmasi Rossiyaning noyob uskunalari bilan jihozlangan to‘rtta texnologik bo‘limdan iborat. Jumladan, yoqilg‘i kompaktlarida mikrotvellar taqsimlanishini onlayn nazorat qilish uchun mahalliy rentgen tomografidan foydalanilmoqda.
Yoqilg‘i liniyasining loyihaviy quvvati yiliga 250 ming yoqilg‘i kompaktini tashkil etadi. Bu kelajakda atom energiya texnologik stansiyasining bosh energiya blokini yoqilg‘i bilan ta’minlash uchun muhim zamin hisoblanadi. Stansiya YHGR reaktor qurilmasi va vodorod tarkibli mahsulotlar ishlab chiqarish uchun kimyoviy-texnologik qismdan iborat bo‘lishi rejalashtirilgan.
