Ommaviy axborot vositalari va investitsiya doiralarida atom energetikasining qayta tiklanishi haqida so‘z yuritish odatiy holga aylanib qoldi. «Fukusima» AESdagi falokat oqibatida global atom sanoati chetga surib qo‘yildi va uning asosiy afzalliklari: barqarorlik (ishlab chiqarish va tannarx) hamda ekologik xavfsizlikni asta-sekin tan olish yo‘lini bosib o‘tdi. So‘nggi paytlarda ijtimoiy va huquqiy e’tirof (barqaror faoliyat turlarini taksonomiyaga kiritish) moliyaviy tan olinish bilan to‘ldirilmoqda. Atom loyihalarini qurilish uchun moliyalashtirish ma’qullanishni boshladi – bu juda muhim tendentsiyadir.
Albatta, ilgari atom sanoatiga umuman mablag‘ ajratilmagan, deb aytib bo‘lmaydi. Robert Braysning «Millatlar boyligi: elektr energiyasi va dunyo ehtiyojlari» kitobida keltirilgan ma’lumotlarga ko‘ra, 2020-yilda atom energetikasi sohasidagi startaplarga 381 million dollar, 2021-yilda esa 3,4 milliard dollar miqdorida investitsiya kiritilgan va bu ko‘rsatkichlar o‘sishda davom etgan. AQShning infratuzilmaga 1,2 trln dollarlik sarmoya kiritish to‘g‘risidagi qonunini ham eslatib o‘tish joiz. Ushbu mablag‘ning 6 milliard dollari mavjud atom elektr stansiyalarining faoliyatini to‘xtatmaslik uchun va 2,5 milliard dollari esa 2020-yilda ishga tushirilgan takomillashtirilgan reaktorlarning namoyish dasturiga sarflanishi ko‘zda tutilgan.
Shunday bo‘lsa-da, startaplar regulyator tomonidan tasdiqlanmagan loyihalardir. Ekspluatatsiyadan chiqarish – bu ishga tushirish emas, balki AQShdagi takomillashtirilgan reaktorlar loyihalaridir. Bular ham startaplar bo‘lib, ularning aksariyati hali regulyator tomonidan ma’qullanmagan. Shu sababli, qurilish uchun mablag‘ ajratish juda muhim bosqich hisoblanadi, ayniqsa katta miqdordagi sarmoyalarni talab qiladigan yuqori quvvatli reaktorli AESlar uchun. MAGATE va WNA rahbarlari Rafael Grossi va Sama Bilbao-i-Leon so‘nggi bir necha yil davomida aynan shu masala xususida so‘z yuritmoqda.
O‘zlarining karbonsiz va ishonchli atom quvvatlarini saqlash va rivojlantirishdan manfaatdor bo‘lgan davlatlar atom loyihalarini moliyalashtirish uchun katta miqdordagi mablag‘larni ajratishni boshladilar.
Atom energetikasiga investitsiya kiritishda Rossiya va Xitoy yetakchilik qilmoqda. Xitoy ichki qurilishda, Rossiya esa xalqaro miqyosda peshqadamlik qilmoqda. Moliyalashtirishda ko‘maklashish – Rosatom kelajakdagi shartnomalarni muhokama qilayotganda mijozlariga taklif etadigan imkoniyatlardan biri hisoblanadi. Bundan tashqari, atom loyihalarini moliyalashtirish uchun Rosatom va uning tarkibidagi tashkilotlar tijorat banklaridan «yashil» kreditlar jalb etmoqda.
Biroq, asta-sekin boshqa mamlakatlardagi atom loyihalari ham mablag‘ ola boshladi. Yaqin vaqtlardagi bir necha misollarni keltirib o‘tamiz.
Fransiya prezidenti devonxonasi mart oyida davlat mamlakatdagi atom elektr stansiyalari parkiga egalik qiluvchi EDF kompaniyasiga oltita reaktor qurilishi xarajatlarining kamida yarmini qoplaydigan imtiyozli kredit ajratishga rozilik bergani haqida xabar tarqatgan edi. Moliyalashtirish bilan bog‘liq masalalar yaqin haftalar ichida hal etilishi kutilmoqda. Shundan so‘ng, hujjatlar tasdiqlash uchun Yevropa Komissiyasiga yuboriladi.
Fransiya prezidenti Emmanuel Makron 2022-yil fevral oyi boshida bir qator yangi reaktorlar qurish rejalarini e’lon qilgan edi. O‘sha paytda ommaviy axborot vositalarida EPR2 turdagi reaktorli oltita blokdan iborat seriya haqida ma’lumot berilgan, bunda yana sakkizta blok qurish imkoniyati ham ko‘zda tutilgandi. Yangi bloklar ishdan chiqarilayotgan bloklarning o‘rnini qisman egallashi va Fransiya atom elektr stansiyalarining umumiy o‘rnatilgan quvvatini oshirishi lozim edi.
2022-yilda olti blok uchun xarajatlar taxminan 50 milliard yevro atrofida baholangan edi. 2024-yil mart oyida fransuz ommaviy axborot vositalari manbaga asoslanib, bu raqamning 67,4 milliard yevroga yetganini ma’lum qildi. Biroq, bu summa yanada yuqori bo‘lishi mumkinligi inkor etilmaydi. EDFning 2023-yil noyabr oyidagi ma’lumotlariga ko‘ra, Flamanville-3 blokini qurish uchun umumiy xarajatlar 22,6 milliard yevroni tashkil etgan. Flamanville-3 – XXI asrda Fransiyada qurilgan yagona blok bo‘lib, uni xarajatlar bo‘yicha etalon sifatida qarash mumkin.
Mamlakat prezidenti Anjey Duda Pomeraniyadagi «Lyublyatovo-Kopalino» maydonida mamlakatdagi birinchi atom elektr stansiyasini qurish uchun 60 milliard zlotiy (14,4 milliard yevro) ajratish to‘g‘risidagi qonunni imzoladi. Avvalroq, joriy yilning yanvar oyida moliyalashtirish mamlakat hukumati tomonidan, fevral oyida esa parlament tomonidan ma’qullangan edi.
Qonun qurilish uchun mas’ul bo‘lgan Polskie Elektrownie Jądrowe (PEJ) davlat kompaniyasi kapitallashuvining 30 foizini qoplashni nazarda tutadi. Yana 70 foizini tashqi manbalar hisobidan jalb qilish ko‘zda tutilgan. Shunday qilib, jalb qilingan investitsiyalarning umumiy miqdori 48 mlrd yevroni tashkil etishi kerak.
2024-yil dekabrdan boshlab loyiha Yevropa Komissiyasining tasdig‘ini kutmoqda. PEJ bosh pudratchi bo‘lmish Westinghouse va Bechtel konsortsiumi bilan muzokaralar olib bormoqda. Birinchi blok qurilishi 2026-yilda boshlanishi, 2033-yilga kelib esa stansiya dastlabki elektr energiyasini ishlab chiqarishi kutilmoqda.
Hindiston kichik quvvatli reaktorlarga e’tibor qaratdi. Mamlakatning 2025-yilgi byudjetida kichik modulli reaktorli atom stansiyalarini loyihalashtirish va joriy etish uchun taxminan 2,5 milliard dollar ajratilishi ko‘zda tutilgan. Hindiston atom energiyasi departamenti 200 MVt quvvatga ega BSMR-200 reaktori loyihasini ishlab chiqmoqda. Bu tabiiy aylanishli og‘ir suvli reaktor (PHWR) bo‘lib, past boyitilgan uranda ishlashi kutilmoqda. BSMR konseptual loyihasi yakunlangan va hozirda tasdiqlash bosqichida turibdi. Qurilishning kutilayotgan muddati loyiha tasdiqlangandan so‘ng 60-72 oyni tashkil etadi. Bundan tashqari, Hindiston xuddi shu turdagi 55 MVt quvvatga ega reaktor loyihasini ham ishlab chiqmoqda. 2033-yilga kelib Hindistonda o‘z loyihalaridagi kichik quvvatli reaktorlar bilan kamida beshta blok ishga tushirilishi rejalashtirilgan.
Bundan tashqari, Hindiston yirik atom elektr stansiyalarini qurish dasturini davom ettirmoqda. Joriy yilning fevral oyida mamlakat moliya vaziri Nirmala Sitharaman Hindiston hukumatining 2047 yilgacha AESning umumiy o‘rnatilgan quvvatini 100 GVt gacha oshirish rejalarini tasdiqladi (hozirgi kunda bu ko‘rsatkich 7,55 GVtni tashkil etadi). Umumiy quvvati 4,7 GVt bo‘lgan oltita blok qurilmoqda. Ularning to‘rttasi Rossiya loyihasidagi VVER-1000 reaktorlari o‘rnatilgan «Kudankulam» AESning ikkinchi va uchinchi bosqich bloklaridir. Rossiya va Hindiston tomonlari Hindistonda yangi maydonchada oltita yuqori quvvatli blok hamda kichik quvvatli atom stansiyasini qurish masalasini muhokama qilmoqda.
Energetika vazirligi mart oyida Palisade yagona energoblokli AESni qayta ishga tushirish loyihasi uchun 1,52 milliard dollargacha bo‘lgan bank kafolatidan 56,8 million dollar miqdorida to‘lov amalga oshirdi. 800 MVt quvvatga ega bo‘lgan energoblok 2022-yil may oyida to‘xtatilgan bo‘lib, uni Holtec International kompaniyasi sotib olgan edi. Dastlab kompaniya energoblokni ekspluatatsiyadan chiqarishni rejalashtirgan, ammo keyinchalik uni qayta ishga tushirishga qaror qildi. Kredit kafolati doirasidagi mart oyidagi to‘lov ikkinchisi hisoblanadi. Birinchisi o‘tgan yilning sentyabr oyida amalga oshirilgan edi.
Kompaniyalar investitsiyalarning boshqa shakllarini izlamoqda. Masalan, Chexiyaning ČEZ energetika kompaniyasi shu yilning mart oyida kichik modulli reaktorlar ishlab chiqaruvchi Britaniyaning Rolls-Royce kompaniyasining 20 foizini sotib olish bitimini yakunladi. Chexiya bosh vaziri Petr Fialaning aytishicha, investitsiyalar «bir necha yuz million funt sterling» miqdorida bo‘lgan. Joriy yilda ČEZ va Rolls-Royce birinchi energoblokni yetkazib berish shartnomasi shartlarini muhokama qilishni rejalashtirmoqda. Kompaniyalar jami quvvati 3 GVt gacha bo‘lgan ASMMni ishga tushirishni ko‘zlamoqda. Bundan tashqari, ČEZ boshqa mamlakatlarda Britaniya ASMMlarini joylashtirishda ishtirok etmoqchi. Shunday qilib, agar loyiha «temirda» amalga oshirilsa, bitim Rolls-Roycega Chexiya elektr energiyasi bozoriga kirishni, ČEZ’ga esa Chexiya va xorijiy ASMM uchun butlovchi qismlarni yetkazib berishni ta’minlaydi.
Yana bir yo‘l – kompaniyalarning ommaviy platformalar orqali mablag‘ jalb qilishi. Masalan, Janubiy Koreyaning Korea Hydro & Nuclear Power Co (KHNP) kompaniyasi shu yilning mart oyi boshida 1,2 milliard Gonkong dollari (154 million AQSH dollari) miqdorida «yashil» obligatsiyalar chiqardi. Kompaniya jalb qilingan mablag‘larni atom elektr stansiyalari bilan bog‘liq tadqiqot va ishlanmalarni moliyalashtirishga hamda AES xavfsizligini oshirishga yo‘naltirmoqchi. Kompaniya ta’kidlashicha, «yashil» obligatsiyalarni joylashtirish orqali atom loyihalariga past foizli stavkalarda mablag‘ jalb qilish imkoniyati paydo bo‘ladi.
Atom energetikasiga investitsiyalarning bu shaklini texnologik kompaniyalar afzal ko‘rdi. Microsoft, Google va Amazon o‘tgan yilning kuzida ma’lumotlarni qayta ishlash markazlari uchun elektr energiyasini yetkazib berish bo‘yicha atom elektr stansiyalari operatorlari va ishlab chiquvchilari bilan shartnomalar tuzgan edi. Google Kairos Power bilan, Amazon X-Energy bilan kelishib oldi. Microsoft startaplarga emas, balki to‘xtatib qo‘yilgan «Tri-Mayl-Aylend» AES blokining (Constellation Energy kompaniyasiga tegishli) qayta tiklanishiga e’tibor qaratdi.
Biz atom energetikasidagi yirik loyihalarni moliyalashtirishning bir necha shaklini keltirib o‘tdik, xolos. Kichikroq loyihalar ham mavjud. Masalan, Kanada hukumati to‘rt yil davomida 304 million Kanada dollari (212 million AQSH dollari) miqdorigacha 1000 MVt quvvatga ega bo‘lgan yangi Candu Monark og‘ir suvli reaktori loyihasini ishlab chiqishni moliyalashtirmoqda.
Ba’zi investitsiyalar hali tasdiqlash bosqichida. Janubiy Afrika Respublikasi byudjetida Pelindabdagi ko‘p maqsadli reaktor qurilishi uchun 1,2 milliard rand (taxminan 66 million AQSH dollari) ajratish rejalashtirilgan. Bu byudjetni parlament ma’qullashi lozim. Biroq, mablag‘ yetarli emas. Hukumatning asosiy vazifasi nafaqat yetishmayotgan mablag‘ni, balki zarur texnologiyalarni ham taqdim etadigan hamkorlarni topishdan iborat.
Mart oyining oxirida Shvetsiya hukumati mamlakat parlamentiga atom energetikasiga investitsiyalarni davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash to‘g‘risidagi qonun loyihasini taqdim etdi. Unda umumiy elektr quvvati 5 GVt bo‘lgan to‘rtta atom energiya blokini loyihalashtirish, qurilishga tayyorlash, barpo etish va sinovdan o‘tkazish uchun imtiyozli stavkalarda davlat kreditlari berish, shuningdek, narxlar farqini shartnoma asosida belgilash mexanizmidan foydalanish ko‘zda tutilgan. Byudjetdan ajratiladigan kreditlar 2026 yilgi byudjet loyihasiga kiritilishi kutilmoqda. 1 avgustdan boshlab manfaatdor tashkilotlar yangi bloklarni qurish uchun ariza topshirishlari mumkin bo‘ladi. Kelajakdagi yetkazib berish narxini ariza beruvchi va hukumat o‘rtasidagi muzokaralarda kelishib olish rejalashtirilgan.
Belgiyada Doel AESning 4-sonli va Tihange AESning 3-sonli bloklarining foydalanish muddatini uzaytirish kabi murakkab tuzilishga ega loyihalar mavjud. Moliyalashtirish jarayoni Electrabel kompaniyasining bir qismini davlat mulkiga o‘tkazishni, energiya kompaniyasining ishlatilgan yadro yoqilg‘isi bilan bog‘liq majburiyatlarini Belgiya davlatiga topshirishni va tegishli to‘lovlarni o‘z ichiga oladi.
O‘zlarining karbonsiz va ishonchli atom quvvatlarini saqlab qolish hamda rivojlantirishdan manfaatdor bo‘lgan davlatlar reaktor bloklarini qurish, ularning ishlash muddatini uzaytirish va hatto qayta ishga tushirish uchun katta mablag‘lar ajrata boshladilar.
Moliyalashtirishning eng keng tarqalgan shakli imtiyozli shartlardagi davlat kreditlari yoki hukumat kredit kafolatlari hisoblanadi.
Narxlar farqi bo‘yicha tarif shakli ham keng tarqalgan bo‘lib, bunda hukumat va energiya kompaniyasi elektr energiyasini yetkazib berish tarifini o‘zaro kelishib oladi. Agar bozordagi narx kelishilgan tarifdan past bo‘lsa, hukumat kompaniyaga qo‘shimcha to‘lov amalga oshiradi, agar yuqori bo‘lsa – aksincha, kompaniya hukumatga qaytaradi.
Kompaniyalar ulushli, qarz mablag‘lari yoki elektr energiyasini yetkazib berish bo‘yicha uzoq muddatli shartnomalar shakllaridan foydalanadilar. Bu atom energiyasi ishlab chiqarishning yadro yoqilg‘isi narxining o‘zgarishiga yuqori barqarorligi tufayli amalga oshiriladi.
Eng ajablanarlisi shundaki, loyihalarni, jumladan energetika loyihalarini moliyalashtirish vazifalaridan biri bo‘lgan banklar atom energetikasiga sarmoya kiritadigan tashkilotlar qatoriga kirmaydi. To‘g‘ri, o‘tgan yilning sentyabr oyida 14 ta bank 2050-yilga kelib atom quvvatlarini uch barobar oshirishni qo‘llab-quvvatladi. Biroq, ular tomonidan AES qurilishi uchun berilgan kreditlar haqida hozircha xabarlar yo‘q. To‘g‘ri, MAGATE rahbari Rafael Grossi Jahon bankining atom energetikasini moliyalashtirishga asossiz taqiqini bekor qilish yo‘lidagi harakatlarni ma’qulladi. Ammo «yo‘ldagi harakat» va qo‘llab-quvvatlash ifodasi imzolangan shartnomalar yoki stansiyalarni loyihalashtiruvchi, quruvchi, ishga tushiruvchi va ishlatuvchilarning hisob raqamlariga kelib tushgan pullar degani emas.
Shu sababli, atom energetikasiga yo‘naltirilgan sarmoyalar g‘ildiragi nihoyat o‘rnidan qo‘zg‘algani haqida gapirish mumkin. Biroq, hozircha u faqat sekin-asta tezlik olmoqda.
