Xalqaro energetika agentligi (XEA) 2025-2027-yillarda jahon elektr energetikasi sohasidagi vaziyat to‘g‘risida bashorat e’lon qildi. Agentlik mutaxassislarining baholashicha, 2024-yilda dunyo bo‘yicha elektr energiyasi iste’moli 4,3 foizga (2023-yilda 2,5 foiz edi) oshgan va o‘rtacha yiliga 4 foizlik tezlikda o‘sishda davom etadi.
Kelgusi uch yil ichida jahon elektr energiyasi iste’moli, XEA prognoziga ko‘ra, misli ko‘rilmagan 3,5 PVt/soatga (petovatt/soat) o‘sadi. Bunday kuchli o‘sishning sabablari sanoat ishlab chiqarishining rivojlanishi, konditsionerlashning tarqalishi, ma’lumotlarni qayta ishlash markazlari soni va quvvatining ko‘payishi va umuman olganda, butun dunyo bo‘ylab iqtisodiyotni elektrlashtirishdir. O‘sishga 2024-yilda boshlangan Avstraliya, Kanada, Yaponiya, Koreya, AQSH va Yevropa Ittifoqi mamlakatlarida elektr energiyasi iste’molining ko‘payishi yordam bermoqda. 2009-yildan 2023-yilgacha ushbu mamlakatlarda elektr energiyasiga bo‘lgan talab pasayib bordi.
yiliga 4%
energiya iste’molining yillik o‘sishi
Xitoy dunyodagi eng yirik elektr energiyasi iste’molchisiga aylandi. 2023-yildan buyon jahon iste’molining uchdan bir qismidan ko‘prog‘i ushbu mamlakat hissasiga to‘g‘ri kelmoqda. 2024-yilda Xitoyda elektr energiyasiga bo‘lgan talab 10 PVt/soatni tashkil etdi. 2023 va 2024-yillarda Xitoyda iste’mol o‘sishi 7 foizni tashkil etdi. Mamlakatda elektr energiyasiga bo‘lgan umumiy talabning qariyb 60 foizi sanoat hissasiga to‘g‘ri keladi.
Xitoy – dunyodagi eng yirik elektr energiyasi iste’molchisi
XEA bashoratiga ko‘ra, 2025-2027 yillarda Xitoyda elektr energiyasi iste’moli yiliga o‘rtacha 6 foiz o‘sishi kutilmoqda. Xitoy global elektr energiyasiga bo‘lgan talab o‘sishining yarmidan ko‘pini (54 foizini) ta’minlaydi. Kelgusi uch yilda iste’mol o‘sishining qariyb yarmini sanoat, ya’ni an’anaviy tarmoqlar hamda fotoelektrik modullar, akkumulyatorlar va elektromobillar ishlab chiqarish ta’minlashi taxmin qilinmoqda. Shuningdek, elektr energiyasi sarfi havoni konditsiyalash tizimlarining ko‘payishi, elektr transport vositalari sonining ortishi, ma’lumotlarni qayta ishlash markazlari va 5G tarmoqlarining kengayishi hisobiga ham oshadi. Bundan tashqari, Xitoyga nisbatan umuman olganda elektrlashtirishning o‘sishi haqida so‘z yuritish o‘rinlidir.
Xitoyning yakuniy iste’molida elektr energiyasining ulushi 28 foizni tashkil etadi. Bu AQSH (22 foiz) yoki Yevropa Ittifoqidagi (21 foiz) ko‘rsatkichlardan ancha yuqori.
Qiziqarli kuzatuv: Xitoyda elektr energiyasi iste’moli o‘sishi prognozi mamlakat yalpi ichki mahsuloti o‘sishi prognozidan yuqori. 2025-yil uchun birinchi ko‘rsatkich 6 foiz deb baholansa, ikkinchisi 4 foizni tashkil etishi kutilmoqda.
Hindistonda ham kelgusi uch yilda elektr energiyasiga bo‘lgan talab oshib boradi. XEA hisob-kitoblariga ko‘ra, bu davrda o‘rtacha yillik o‘sish 6,3 foizni tashkil etadi. Bu 2015-2024 yillardagi ko‘rsatkichdan (5%) yuqori. Havo konditsionerlari elektr energiyasi iste’molining o‘sishiga sezilarli hissa qo‘shmoqda va bu tendensiya davom etadi. 2030-yilga kelib, konditsionerlar Hindistondagi eng yuqori elektr yuklamasining uchdan bir qismini tashkil qilishi mumkin. E’tiborli jihati shundaki, Hindistonga bag‘ishlangan bo‘limda Xitoydan farqli o‘laroq, iqtisodiyotning turli sektorlarining energiya iste’moliga qo‘shgan hissasi deyarli baholanmagan. Mualliflar hukumatning kunlik elektr energiyasi iste’molini taqsimlash siyosatiga e’tibor qaratib, Hindistonda energiya ishlab chiqarish quvvatlari taqchilligi ortib borayotganini ta’kidlashgan.
Dunyoda Xitoydan keyin ikkinchi o‘rindagi elektr energiyasi iste’molchisi bo‘lgan AQShda 2024-yilda elektr energiyasiga bo‘lgan talab 2 foizga ko‘tarildi. O‘tgan yili bu ko‘rsatkich 1,8 foizga pasaygan edi. XEA 2025−2027 yillarda AQShda elektr energiyasi iste’moli yiliga 2 foiz tezlikda o‘sishda davom etishini taxmin qilmoqda. Bir yil oldin agentlik ekspertlari 2025−2026 yillardagi o‘sishni 1 foiz deb baholagan edi. Prognozni yuqoriga qayta ko‘rib chiqishning asosiy sabablaridan biri ma’lumotlarni qayta ishlash markazlari sohasi tomonidan talabning keskin o‘sishi kutilayotganidir. Ikkinchi omil esa umuman AQSH iqtisodiyoti va, xususan, sanoatining o‘sishiga bo‘lgan umidlardir. «Ishlab chiqarish sektori va, ayniqsa, yarimo‘tkazgichlar ishlab chiqaruvchi korxonalar kabi yangi yirik iste’molchilar 2027-yilgacha talabning o‘sishiga hissa qo‘shishini kutmoqdamiz. Bu jarayon isitish va transport sohalarini yanada elektrlashtirish bilan bir vaqtda davom etadi,» – deyiladi hisobotda.
Yevropa Ittifoqida elektr energiyasiga bo‘lgan talab iqtisodiy inqirozdan so‘ng tiklanishni boshladi. Yevropa Ittifoqida elektr energiyasi iste’moli 2022-yilda 3 foizga, 2023-yilda ham shuncha miqdorga qisqardi. 2024-yilda esa Yevropa Ittifoqida energiya iste’moli 1,4 foiz o‘sishni ko‘rsatdi. Bu o‘sish issiqlik nasoslari va elektromobillardan foydalanish tufayli turar-joy va tijorat sektorlari hisobiga ta’minlandi. Yana bir omil – ma’lumotlarni qayta ishlash markazlari tomonidan iste’molning ko‘payishi bo‘ldi. Hisobotda ta’kidlanishicha, «2024-yilda Yevropa Ittifoqida energiya sarfi yuqori bo‘lgan sanoat tarmoqlari uchun elektr energiyasi narxlari 2022-yilda kuzatilgan rekord darajalardan ancha past va 2023-yilga nisbatan ham biroz arzonroq edi. Biroq ular baribir AQShdagiga nisbatan o‘rtacha ikki baravar, Xitoydagiga nisbatan esa 50 foiz yuqoriligicha qoldi».
2024-yilda Rossiyada elektr energiyasi iste’moli 1191,7 milliard kVt·soatni tashkil etib, bu ko‘rsatkich 2023-yilga nisbatan 3,1 foizga yuqori bo‘ldi. Tizim operatori ma’lumotlariga ko‘ra, 2024-yilda elektr energiyasi ishlab chiqarish 1,18 trillion kVt·soatgacha ko‘paydi, bu o‘tgan yilga nisbatan 2,9 foiz ko‘pdir. Rossiya Energetika vazirligi ma’lumotlariga asosan, 2030-yilgacha Rossiya Yagona energetika tizimida elektr energiyasi iste’molining o‘rtacha yillik o‘sishi 2,11 foizni tashkil etadi. Xuddi shu davrda texnologik jihatdan ajratilgan hududiy elektr energetika tizimlari bo‘yicha prognoz elektr energiyasi iste’molining o‘rtacha yillik o‘sishi 2,23 foiz bo‘lishini ko‘rsatmoqda. 2025-yil uchun iste’mol o‘sishi prognozi taxminan 3 foizni tashkil etadi. Bu, shubhasiz, XEAning 2025-2027-yillar davri uchun bergan bahosidan (1,5%) yuqoridir. Tizim operatori prognoziga ko‘ra, iste’mol eng ko‘p Uzoq Sharqda o‘sadi, o‘rtacha yillik sur’at 4,87 foizni tashkil etadi. 2030-yilgacha Rossiyada 17,34 GVt ishlab chiqarish quvvatlarini ishga tushirish rejalashtirilgan bo‘lib, shundan 3,85 GVt atom elektr stansiyalariga to‘g‘ri keladi.
Xalqaro energetika agentligi (XEA) baholariga ko‘ra, past emissiyali manbalar 2027-yilgacha elektr energiyasiga bo‘lgan talabning barcha o‘sishini qoplaydi: «Qayta tiklanadigan manbalar va atom energetikasidan rekord darajada yuqori elektr energiyasi ishlab chiqarish keyingi uch yil ichida qo‘shimcha global talabning barchasini qondirishi kutilmoqda.»
Hisobotda ta’kidlanishicha, atom energiyasi ishlab chiqarish 2025-yilda yana bir yuqori cho‘qqiga erishadi va keyingi ikki yil davomida o‘sishda davom etib, yangi rekordlar o‘rnatadi. Bu kuchli o‘sishga Fransiya AESlarida ishlab chiqarishning tiklanishi, Yaponiyada bloklar ishining qayta boshlanishi va yangi reaktorlarning ishga tushirilishi ko‘maklashishi kerak.
XEA: atom energiyasi ishlab chiqarish 2025-yilda navbatdagi yuqori cho‘qqisiga erishadi va o‘sishda davom etadi
O‘z navbatida, eslatib o‘tamizki, «Rosatom» AES eksport qurilishi bo‘yicha yetakchilik qilmoqda. «Rosatom»ning chet el buyurtmalar portfeli 10 ta mamlakatda amalga oshirishning turli bosqichlarida bo‘lgan 39 ta blokni (shu jumladan oltita kichik quvvatli blokni) o‘z ichiga oladi. Rossiyada Rosatom 3 ta yangi blok quryapti.
«Bundan tashqari, atom energiyasi ishlab chiqarishining o‘sish tendensiyasi ushbu texnologiyaning siyosiy kun tartibiga ishonchli qaytishini aks ettirdi. Bu esa, tobora ko‘proq mamlakatlar uchun past emissiyali energiya tizimlarining ishonchli asosi sifatida uning muhimligini ta’kidlaydi,» – deyiladi XEA hisobotida.
39 ta blok
Rosatomning xorijiy buyurtmalar portfeli
XEA ekspertlarining hisob-kitoblariga ko‘ra, 2025-2027-yillar oralig‘ida elektr energiyasi ishlab chiqarishdan chiqadigan tashlamalar 2024-yilda 1 foizga oshgandan so‘ng tekislikka chiqadi. Bu 2023-yilga nisbatan biroz past, o‘sish 1,4 foizni tashkil etdi. XEAda bunday dinamikaning sabablari QTEMda generatsiyadan foydalanishning kengayishi va qazib olinadigan yoqilg‘ida generatsiyaning pasayishi hisoblanadi. Yevropa Ittifoqi va AQShda emissiyalarning kamayishi butun tahlil davrida ularning Hindiston va Janubi-Sharqiy Osiyoda ko‘payishi bilan qoplanadi.
Agentlik ekspertlarining hisob-kitoblariga ko‘ra, ko‘mir generatsiyasining ulushi 33 foizdan pastga tushadi. 2025-2027-yillarda gaz elektr stansiyalarida ishlab chiqarishning global o‘rtacha yillik o‘sishi taxminan 1 foizni tashkil etishi kutilmoqda. 2024-yilda o‘sish 2,6% ni tashkil etdi. Gaz generatsiyasi Yevropa va Amerikada kamayadi, ammo Yaqin Sharq va Osiyoda ko‘payadi.
Yevropa Ittifoqi, Hindiston, Buyuk Britaniya va AQShda elektr energiyasining ulgurji narxlari 2024-yilda 2023-yilga nisbatan o‘rtacha 20 foizga yaqin pasaydi. Bu, umuman olganda, jahon energiya resurslari va xomashyo tovarlari narxlarining pasayishiga mos keldi. Biroq, ko‘pchilik hududlarda narxlar hali ham pandemiyadan oldingi darajadan ancha yuqori. So‘nggi yillarda elektr energiyasi bozorlarining o‘ziga xos xususiyati sifatida manfiy ulgurji narxlar holatlarining tez-tez uchrayotgani kuzatilmoqda. XEA ekspertlarining fikricha, «Manfiy narxlar, umuman olganda, tizimning texnik, me’yoriy va shartnomaviy jihatlardan yetarlicha moslashuvchan emasligidan darak beradi.»
Hisobotning butun dunyo bo‘ylab ob-havo hodisalarining elektr energetikasi holatiga ta’siri haqidagi bo‘limi, ehtimol, eng qiziqarli qismidir. Ta’kidlanishicha, 2024-yilda bo‘ronlar, qurg‘oqchilik va anomal issiqlik kabi ekstremal ob-havo hodisalari elektr energiyasi uzatilishida keng ko‘lamli uzilishlarga sabab bo‘lgan. Jumladan, yanvar oyi boshida AQShning bir qancha shtatlarida kuchli qish bo‘ronlari tufayli elektr ta’minoti keng miqyosda uzilgan. Yozda Atlantikadagi to‘fonlar elektr ta’minotini izdan chiqarib, AQShning ko‘plab shtatlari va Karib havzasi mamlakatlaridagi aholiga jiddiy zarar yetkazgan. Avstraliyaning Viktoriya shtati ham elektr uzatish liniyalariga zarar yetkazgan bo‘rondan aziyat chekkan. Ob-havoning quruqligi tufayli butun dunyo bo‘ylab GESlarda ishlab chiqarish kamaydi. Xususan, bu muammo Ekvador, Kolumbiya va Meksikada kuzatilgan.
«Bunday hodisalar energiya tizimlarining ekstremal ob-havo sharoitlariga bardoshliligini oshirish zarurligini ko‘rsatmoqda,» – deyiladi hisobotda.
Elektr ta’minoti va unga bo‘lgan talab ob-havo sharoitlariga tobora ko‘proq bog‘liq bo‘lib borayotgani sababli, qayta tiklanuvchi energiya manbalarida ishlaydigan va shu bois ob-havo hodisalariga bog‘liq bo‘lgan elektr stansiyalarida ishlab chiqarishning pasayishi haddan tashqari issiqlik yoki qishki bo‘ronlar tufayli talabning oshishi bilan bir vaqtga to‘g‘ri kelishi xavfi ham ortib bormoqda. «Yetarli miqdordagi boshqariladigan quvvatlar va saqlash tizimlarining mavjudligi, shuningdek, talabga moslashish va tarmoqlararo ulanishlar kabi moslashuvchanlikni ta’minlashning boshqa usullari elektr ta’minoti xavfsizligini oshirishda muhim rol o‘ynaydi,» – deb hisoblaydilar XEA mutaxassislari.
Biroq, boshqa yechim ham bor – ob-havo o‘zgarishlariga deyarli bog‘liq bo‘lmagan atom energiyasini rivojlantirish. Rosatom o‘zining katta va kichik stansiyalarini barcha iqlim mintaqalarida quradi va ishlatadi: Rossiyaning Chukotka arktik muzliklaridan Bangladesh subtropiklarigacha, Misr sahrosi va hatto Boliviya baland tog‘larida. Rossiyalik mutaxassislar AES va tadqiqot reaktorlarini loyihalash, qurish va foydalanishda Rossiya dizaynidagi loyihalarning butun ishlash muddati davomida samarali ishlashini ta’minlash uchun mavjud sharoitlarni ham, bashorat qilinayotgan sharoitlarni ham albatta hisobga oladilar.
