2023 yilda alohida mamlakatlar, jahon iqtisodiyoti segmentlari va yadro texnologiyalarining kelajagi uchun katta ahamiyatga ega bo’lgan Rosatom loyihalari ishga tushirildi yoki rivojlanishda sezilarli darajada ilgariladi. Biz davlat korporatsiyasining o‘tgan yil davomida erishgan yutuqlari haqida gapiramiz.
Elektr energiyasidan foydalanish imkoniyatini oshirish uchun
2023 yilning asosiy voqeasi – Belarus AESning 2-blokini 3+ VVER-1200 avlod reaktori bilan foydalanishga topshirilishi. Stansiya mijozga topshirildi va muvaffaqiyatli ishlamoqda
Bu yil atomning mamlakat energiya balansidagi ulushi taxminan 25% ni tashkil qiladi, keyin 40% gacha ko’tariladi.
May oyida Misrdagi el-Dabaa AESning 3-blokida birinchi beton quyildi. Avgust oyida Misr Arab Respublikasining Yadro va radiologik tartibga solish boshqarmasi to’rtinchi energiya blokini qurish uchun lisenziya berdi. Dastlabki ikkita blokda eritma tuzoqlari o’rnatilgan – bu passiv himoya qilishning asosiy elementlaridan biridir.
Turkiyadagi “Akkuyu” AES va Bangladeshdagi “Ruppur” AES yadro yoqilg’isini mos ravishda aprel va oktyabr oylarida olib kelishdi. Ikkala mamlakat uchun ham ushbu tadbir xalqaro yadro klubiga qo’shilishni anglatadi. Yoqilg’i importini davlat rahbarlari kutib olishdi.
Avgust oyida Vengriyaning loyihasi buyurtmachi kompaniyasi Paks II. Nuclear Power Plant Ltd “Paksh 2” atom elektr stantsiyasini qurish bo’yicha shartnomaga o’zgartirishlar imzolanganligi to’g’risida rasmiy xabar berdi, bu qurilishning asosiy bosqichiga o’tishni anglatadi.
Yadro yoqilg’isi siklini yopish uchun
Tadqiqot reaktorida VVER reaktorlari uchun uran-plutoniy MOKS yoqilg’isi bilan issiqlik ajratuvchi elementlarni sinovdan o’tkazish boshlandi. O’qitish va tajribalar natijalariga ko’ra, Rosatom olimlari VVER reaktorlarida MOKS-yoqilg’isining samaradorligi va xavfsizligini asoslaydilar. Bu Rossiyada atom energiyasining asosidir, ular chet elda ham keng qo’llaniladi. Hozircha MOKS-yoqilg’isi Rossiyada faqat tez neytron reaktorlari uchun ishlab chiqariladi. Rivojlanish Rossiya yadro sanoatining yadroviy yoqilg’i siklini yopish yo’lidagi yangi qadamidir.
Xuddi shu yo’nalishdagi yana bir qadam – tarkibida ameriyum-241 va neptuniy-237 o’z ichiga olgan uran-plutoniy MOKS-yoqilg’isi bilan birinchi issiqlik hosil qiluvchi agregatlarni (TVS) ishlab chiqarish. Ushbu kichik aktinidlar yadro yoqilg’isi nurlanishi natijasida yuzaga keladigan eng radiotoksik elementlardan biridir. Tajribali TVS-ni yuklab olish 2024 yilga rejalashtirilgan.
Uchinchi qadam-Beloyarsk AESning BN-800 reaktorining yadrosi to’liq MOKS-yoqilg’isi bilan to’ldirilgan.
Bundan tashqari, bu yil Rosatom VVER-440 reaktorlari uchun 100 minglik TVS ishlab chiqardi. Dunyoda 22 ta shunday blok mavjud, ulardan beshtasi Rossiyada va 17 tasi boshqa mamlakatlarda. VVER-440 bloklari ko’p yillar davomida Vengriyada elektr energiyasi ishlab chiqarishning yarmini, Slovakiyada esa yarmidan ko’pini ta’minlaydi. Slovakiyada VVER-440 reaktori bo’lgan “Mohovtse” AESning 3-bloki joriy yilning yanvar oyida tarmoqqa ulangan edi. Yevropa regulyatorlarining fikriga ko’ra, ushbu mamlakatlarda elektr energiyasi narxi Yevropa Ittifoqidagi eng past narxlardan biridir.
Yana bir muhim voqea-dunyodagi birinchi suzuvchi “Akademik Lomonosov” atom elektr stantsiyasida yoqilg’ining birinchi ortiqcha yuklanishi sodir bo’ldi.
Inson va o’simliklar salomatligi uchun
Rossiya izotop mahsulotlari bo’yicha jahon bozorining TOP-5 yetakchilaridan biridir. Xususan, davlat korporatsiyasining kobalt-60 bozoridagi ulushi Kursk va Smolensk AESda ishlab chiqarilishi boshlanganidan keyin 30%ga yetdi. Rosatom ichki bozorni izotoplar bilan to’liq ta’minlaydi va ularni dunyoning 50 dan ortiq mamlakatlariga yetkazib beradi, yetkazib berish nomenklaturasi va geografiyasini oshiradi. Masalan, 2023 yilda Leningrad AES saratonning ayrim turlarini tashxislash va davolashda samarali bo’lgan lutetsiy-177 ni ishlab chiqishga ruxsat oldi, Fizika-energetika instituti (RF FEI, Rosatom tarkibiga kiradi) esa aktiniy – 225 ishlab chiqarishni ko’paytirdi. Rosatom bu yil Belorussiyaga texnetsiy-99 generatorlarini va Hindistonga germaniya-68/galliya-68 generatorlarini yetkazib berishni boshladi.
Davlat korporatsiyasi Boliviyada Yadro tadqiqotlari va texnologiyalari markazini (YTTM) qurmoqda. Uning tarkibiy qismlaridan biri klinikadan oldingi siklotron radiofarmakologik majmua bo’lib, u 11 ta radioizotopni, shu jumladan F-18, Tc-99m, Ga-68, Cu-64, Zr-89, I-124ni ishga tushirishga imkon beradi. Majmuaning quvvati yiliga 5 mingdan ortiq tadqiqotlar o’tkazish uchun mo’ljallangan – bu Lotin Amerikasidagi eng katta majmua. YTTM yana bir komponenti ko’p vazifali nurlanish markazidir. U yerda saqlash muddatini ko’paytirish uchun kuniga 70 tonnagacha qishloq xo’jaligi mahsulotlarini qayta ishlash mumkin. Rosatom shuningdek, O’zbekiston va Bangladeshda ko’p maqsadli mahsulotlarni qayta ishlash markazlarini qurish ustida ishlamoqda.
Shimoliy dengiz yo’li
2023 yilda SMP orqali tashilgan yuk hajmi rekord darajaga yetdi va 36 mln tonnadan oshdi. Tranzit yuklarni tashish ham SMP bo’ylab harakatlanish tarixida maksimal bo’lib, 2,1 mln tonnani tashkil etdi. Asosiy tranzit yuk neft edi. O’tgan yili, shuningdek, birinchi marta atom muzyorarlari kemani dedveytda 169 ming tonnadan ortiq sim bilan ulashdi – 6-sentyabr kuni Keyp Dejnev hududida “Taymir” va “Sibir” muzyorarlari CapeSize tipidagi kemani 164,5 ming tonna temir-ruda kontsentrati bilan ulashdi.
Iyun oyida Rosatom va DP World kompaniyasi Yevropa Osiyo transport logistikasi va konteyner tashishni birgalikda rivojlantirish to’g’risida bitim imzoladilar. Keyin, BAAda bo’lib o’tgan SOR-28 konferensiyasi paytida tomonlar strategik hamkorlik va xalqaro logistika operatorini tashkil etish to’g’risida bitim imzoladilar.
Yangi energetika uchun
Iyun oyida Boliviyaning Yacimientos de Litio Bolivianos (YLB, “Boliviyaning litiy konlari”) davlat kompaniyasi bilan Boliviyaning Pastos Grandes sho’r botqog’ida lityum karbonat qazib olish va ishlab chiqarish bo’yicha sanoat majmuasini qurish to’g’risida asosiy kelishuv imzolandi. Uyuni sho’r botqog’ida shunga o’xshash moslamani o’rnatish uchun kelishuv dekabr oyida imzolangan.
Kelajak ilm-fani uchun
Fevral oyida Rosatom qurayotgan ko’p maqsadli tezkor neytron tadqiqot reaktori loyihasi Brix-GRAIN (Global Research Advanced Infrastructure Network) xalqaro platformasining ishtirokchilari qatoriga kirdi. Rossiya tashabbusi bilan tashkil etilgan ushbu platforma BRIKS mamlakatlari olimlarining “megasayens” sinfidagi loyihalarga kirishiga xizmat qiladi.
Iyul oyida ionlarda 16 kubitli kvant kompyuteri taqdim etildi. Unda endi foydali hisob-kitoblarni amalga oshirish mumkin, masalan, ikkita atomning potentsial energiyasining ular orasidagi masofaga bog’liqligini modellashtirish.
Yil raqamlari
Dunyoning 11 mamlakatidagi 33 ta loyiha – Rosatom portfeli
Dunyoning 7 mamlakatidagi 22 loyiha – qurilish bosqichida
~ $14 mlrd – kutilayotgan daromad
