Халықаралық энергетикалық агенттік (ХЭА) қараша айында «Әлемдік энергетикалық болжам» баяндамасын шығарды, онда өткен және қазіргі кездегі әртүрлі энергетикалық салалардағы жағдайларға шолу жасап, болашаққа болжам жасап, негізгі сын-қатерлер мен тәуекелдерді белгіледі. Атом өнеркәсібі өсіп келеді, бірақ басқа энергетика салалары сияқты тез емес.
ХЭА баяндамасында тұрақсыздық бүкіл әлемдегі ағымдағы шындықтың негізгі қасиеті болып табылады және энергетикалық қауіпсіздік — бұл бірінші кезекте қамқорлық жасау керек нәрсе.
ХЭА бөлетін негізгі тәуекелдер – геосаяси турбуленттілік пен қақтығыстар, мұнай нарығындағы ұсыныстың сұраныстан асып кетуі кезінде тұрақты баға, өте маңызды қатты пайдалы қазбаларды жеткізу шектеулері, киберқауіптер, өндірістік және климаттық тәуекелдер. «Энергетикалық саясатты анықтаушылар қабылдаған шешімдер осы тәуекелдерді жою үшін өте маңызды болады, бірақ олар әртүрлі жағдайларда әрекет етуі керек», — делінген хабарламада.
Әлемде әлі де энергия тапшылығы бар. Энергетика (дегенмен, өте жиі және бұрын) қазіргі геосаяси шиеленістің ортасында. Осындай жағдайда елдер энергетикалық қауіпсіздікті және энергия ресурстарының қолжетімділігін қамтамасыз етуге ұмтылады, бірақ мұны әртүрлі жолдармен жасайды: «Кейбір елдер, соның ішінде көптеген энергия ресурстарын импорттаушы елдер жаңартылатын энергия көздерін дамыту мен энергия тиімділігін арттыру шешімін көреді. Басқалары отынның дәстүрлі түрлерін жеткілікті жеткізуді қамтамасыз етуге көп көңіл бөледі», — деп есептейді баяндама авторлары.
Энергия өндірудің барлық түрлері өсуде: «2024 жылы жаңартылатын энергия көздері қатарынан 23 рет енгізудің рекордтық өсуін көрсетті. Мұнайды, табиғи газды, көмірді тұтыну, сондай-ақ атом энергиясын өндіру де тарихи биіктерге жетті», – делінген баяндамада.
ХЭА сарапшылары атап өткен тағы бір маңызды тенденция — ұлттық және халықаралық деңгейде шығарындыларды азайтуға бағытталған күш-жігердің қарқындылығын төмендету. 2019 жылдан бастап көмірге деген сұраныс, негізінен Қытайдың арқасында, өсу қарқыны бойынша келесі қазба отынының түрі – табиғи газға қарағанда 50%-ға тез өсті. Бұл энергетикаға байланысты шығарындылардың үздіксіз өсуінің негізгі себебі.
2010 жылдан бастап энергияға әлемдік сұраныс 20%-дан астамға өсті. 2024 жылы ол 2%-ға – 650 Эдж-ден артық өсіп, өсуін жалғастырды. Бұл 2010-2023 жылдар аралығындағы орташа көрсеткіштен әлдеқайда көп (1,4%). Қазба отындары 2024 жылы энергияға деген жалпы сұраныстың 80% дерлік қанағаттандырды. Тұрақты өсуді жел және күн генерациясы (шамамен 700 ТВт.сағ) көрсетеді. Атом энергетикасындағы өндіріс деңгейі 2010 жылдардың басында төмендеп, сосын желіге жаңа блоктар қосылу және бұрын тоқтатылғандарды қайта іске қосу арқасында өсті. Есепте бұл «күшті өсу» деп аталды, бірақ басқа энергия көздерімен салыстырғанда электр энергиясын жеткізу көлемі төмен болып қалады (тек биомасса ғана төмен).
Әлемдік атом генерациясының белгіленген қуатының артуы да өте қарапайым болып көрінеді — соңғы 10 жылда жылына орта есеппен 8 ГВт-қа ғана. Салыстыру үшін, әлемдік күн генерациясының белгіленген қуатының көлемі сол мерзімде он есе өсіп, 2024 жылы 540 ГВт құрады.
Энергетикаға салынған инвестициялар 2024 жылы $3,2 трлн-ға дейін өсті, бұл алдыңғы он жылдықта орташа есеппен салынған $2,6 трлн-дан әлдеқайда жоғары. ХЭА ұсынған графикте атом энергетикасының толық инвестицияланбауы энергия тиімділігі, жаңартылатын энергия және электр энергиясын жинақтағыш сияқты танымал және тез дамып келе жатқан сегменттермен салыстырғанда ғана емес, сонымен қатар мұнай, газ және тіпті көмір сияқты салалармен де көрінеді. Соңғы бес жылда инвестицияның 70%-ға өсуі жақсы естіледі, бірақ егер оны күн панельдерінде сол мерзімге салыным көлемінің екі еселенуімен салыстырса, онда өсу қарқыны (әсіресе төменгі базаны ескере отырып), өкінішке орай, аз екені анық.
Еуропа мен АҚШ атом өнеркәсібінде көшбасшы болуды тоқтатты. «Соңғы жылдары Еуропа мен АҚШ-та үлкен реакторлардың құрылысы айтарлықтай кідірістерге және сметадан асып кетуге тап болды: орташа есеппен олар жоспарланған мерзімнен сегіз жыл кеш пайдалануға берілді және құны бастапқы бағалаудан 2,5 есе асып түсті», – делінген есепте. Сонда Ресейде, Қытайда және Кореяда кейбір ядролық жобалар бастапқы мерзімдер мен сметаларға жақын аяқталғаны қарапайым түрде айтылады.
ХЭА дәстүрлі түрде «Әлемдік энергетикалық болжамда» әлемде энергетиканың ықтимал дамуының бірнеше сценарийлерін ұсынды. Ағымдағы саяси шешімдер (АСШ) сценарийі іс жүзіндегі саясаттар мен нормативтік актілердің қысқаша сипаттамасын береді және жаңа энергетикалық технологияларды энергетикалық жүйеге енгізу және интеграциялау жылдамдығын мұқият бағалауды ұсынады. Мәлімделген саяси шешімдердің (МСШ) сценарийі ресми түрде ұсынылған, бірақ әлі қабылданбаған саяси шешімдерді, сондай-ақ энергетиканың даму бағытын көрсететін басқа да стратегиялық құжаттарды қамтиды. Бұл сценарий жаңа технологияларды енгізуге кедергілер АСШ сценарийіне қарағанда төмен екенін көрсетеді. Осы екі сценарий ең ықтимал деп бағаланатын сияқты. Сондай-ақ баяндамада энергетикадағы көмірқышқыл газының жалпы әлемдік шығарындыларын 2050 жылға қарай нөлге дейін төмендету жолын сипаттайтын «2050 жылға қарай нөлдік шығарындылар» сценарийі және тамақ дайындау мен электрмен жабдықтаудың экологиялық таза технологияларын енгізуді жеделдету сценарийі ұсынылған.
Осы сценарийге сәйкес электр энергиясына сұраныс барлық жерде өседі. Ең үлкен өсімді Үндістан мен Индонезия көрсетеді. Күн фотоэлектрлік жүйелері мен жел энергетикасы көптеген аймақтарда бәсекеге қабілетті болады деп болжануда, бірақ оларды енгізу өсуді бәсеңдететін қиындықтарға тап болады. Нәтижесінде күн фотоэлектрлік жүйелері қуаттылығының жыл сайынғы артуы 2035 жылға қарай орта есеппен 540 гигаваттты құрайды. Алайда, бұл 2024 жылы бекітілген қуат көлемімен салыстырарлық. Көмір 2035 жылға дейін әлемдік электр генерациясының ең ірі көзі болып қала береді. Жаңа атом электр станцияларының құрылысы 2030 жылдары жеделдетіледі: «40-тан астам елде атом энергиясын пайдалануды кеңейту бойынша бағдарламалар қабылданды, инвестициялар 2015 жылдан бастап екі есеге өсті және әзірленіп жатқан жобалардың өсіп келе жатқан портфелі байқалуда: нәтижесінде, МСШ сценарийі шеңберінде болжам бойынша, атом энергетикасының жаһандық қуаты 2035 жылға қарай үштен біріне ұлғаяды». 2050 жылға қарай өсім 80%-дан астам құрайды. Өсу көзі ретінде ХЭА сарапшылары Жапониядағы реакторлардың қайта іске қосылуын және АҚШ, Жапония, Корея және Франциядағы жаңа қондырғыларды атады.
Біз әділдікке оралайық: өсуді, ең алдымен, Ресей мен Қытайдағы блоктар, сондай-ақ қазіргі уақытта Росатом құрылысын бастайтын немесе дайындайтын Еуропа, Азия және Африкадағы блоктар қамтамасыз етеді. Мәселен, электр энергетикасы объектілерін орналастырудың Бас схемасына сәйкес 2042 жылға дейін Ресейде жиынтық қуаты 29.3 ГВт болатын 38 атом энергоблоктарын енгізу жоспарланған. Ресейде электр энергиясын өндіру құрылымында атомның үлесі 2023 жылы 18,9%-дан 2042 жылы 24%-ға дейін өседі. Росатомның шетелдік портфелі әлемнің 11 елінде қуаты көп және аз 41блоктан тұрады.
«Қазіргі уақытта Қытай әлемде салынып жатқан барлық атом энергетикалық қуаттарының жартысына жуығын құрайды және 2030 жылға қарай бұл ел әлемдегі ең ірі атом электр станциясының операторы болуы керек», — делінген хабарламада.
АСШ сценарийі бойынша алдағы он жылда атом энергетикасы басқа энергия көздерімен (мысалы, көмір) шамамен бірдей деңгейде өсетініне қарамастан, абсолютті сандарда төмен базаға байланысты 2035 жылы атом генерациясының белгіленген қуатының көлемі басқа энергия көздерімен салыстырғанда ең төменгі деңгейде қалады.
Бұл сценарий, тіпті егер ел ережелері мен нормалары әлі заңмен бекітілмеген болса да энергетикалық жүйені дамытудың басым бағытын көрсету үшін әзірленген.
Осы сценарийге сәйкес 2030 жылдардан бастап жаңартылатын энергия көздерін өндіру энергияға деген барлық қосымша әлемдік сұранысты қанағаттандыра алады. Электр энергиясын өндіруде ЖЭК-тегі генерацияның үлесі қазіргі уақытта үштен бір бөліктен бастап 2035 жылға қарай жартысынан астамға дейін және 2050 жылға қарай үштен екісіне дейін, ең алдымен аккумуляторлармен үйлесімде күн және жел энергиясы есебінен өседі. Атом энергиясын өндіру 2035 жылға қарай 40%-ға өсіп, жалпы электр энергиясы өндірісіндегі үлесін 9% деңгейінде сақтайды. ХЭА осы сценарийде атом генерациясына сұраныстың болжамын қайта қарады. Болжам бойынша, 2035 жылға қарай ол бір жыл бұрын болжанғаннан 4% жоғары болады. 2035 жылдан 2050 жылға дейін, егер МСШ сценарийі іске асырылса, атом энергетикасы қосымша 40%-ға өседі, бірақ әлі де шамамен 9% деңгейінде қалады.
Екі сценарийге сәйкес, атом энергетикасына инвестиция 2035 жылға қарай артады, өйткені бірнеше ел ірі жаңа реакторлар бойынша соңғы инвестициялық шешімдер қабылдайды. Инвестиция деңгейі қазіргі деңгеймен салыстырғанда 40%-ға артып, МСШ шеңберінде жылына $100 млрд-тан асады және АСШ шеңберінде жылына шамамен 30%-ға $90 млрд-тан асады. Егер энергетиканың басқа сегменттеріне салынған инвестицияларды қарасақ, онда атомға салынған инвестициялардың саны өте аз екені анық болады. Мәселен, электр желісі шаруашылығына әлемдік инвестициялар 2035 жылы ағымдағы саяси шешімдер сценарийінде шамамен $715 млрд және мәлімделген саясат сценарийінде $730 млрд дейін өседі.
ХЭА есебінде ұсынылған жағдай мен ықтимал сценарийлер атомдық генерация — экологиялық таза, төмен көміртекті және тұрақты өндіріс сұраныстарына жауап беретін жоғары технологиялық сала — электр генерациясының барлық түрлерінің ең аз үлесін алатынын көрсетеді.
Әлемдегі электр энергиясын және жалпы энергия тұтынудың жалпы өсуін ескере отырып, атом энергетикасы ең болмаса әлемдік энергия себетіндегі қазіргі үлесін (шамамен 9%) сақтау үшін «өте жылдам жүгіруге» мәжбүр болады.
Жоғары нәтижеге жету үшін «одан тез жүгіруге» тура келеді. Ол үшін тиісті саяси шешімдер, технологиялар, инвестициялар, кадрлар қажет.
Бақытымызға орай, инвестициялық ортада біртіндеп жақсы жаққа өзгерістер болып жатыр. Мәселен, қараша айының соңында Азия даму банкі (АДБ) атом энергетикасы жобаларына инвестиция салуға мүмкіндік беретін өзінің нормалары мен ережелеріне өзгерістер енгізді. Сондай-ақ АДБ АЭХА-мен Азия-Тынық мұхиты өңірі елдерін қолдау ынтымақтастығы туралы келісімге қол қойды, олар энергетика және даму саласындағы өз стратегиялары шеңберінде ядролық энергияны пайдалану мүмкіндіктерін зерттейді. Бұған дейін Дүниежүзілік банк осындай шешім қабылдаған болатын.
Бұл шешімдер мен келісімдерден кейін ұқсас шешімдер болады деп үміттенеміз. Мұндай инвестициялар елдерді тұрақты электр энергиясымен, адамдарды — қызықты жоғары ақы төленетін жұмыспен қамтамасыз ете отырып, ғылым мен технологияның дамуына ықпал ете отырып, бүкіл әлем бойынша қуаты көп және аз жаңа блоктарды салуға мүмкіндік береді.
