Ядролық отын нарығында қарқын алып келе жатқан басты үрдіс – әлемдік экономикалық кеңістіктің саяси фрагменттеу жағдайында өнім шығаруды ұлғайтуға ұмтылу. Тенденция табиғи уран өндіру саласында да, байыту саласында да көрінеді. Бірақ тапшылыққа байланысты өндіріс көлемінің өсуі сәтсіздіктермен және кідірістермен жүріп келеді. Осыған байланысты Росатом уран өндірісін ұлғайтады және ядролық отын саласындағы түрлі өнімдерді жеткізу саласында сенімді орын алады.
Уран нарығы
Соңғы жарты жылдықтағы үрдістердің бірі – уранның спот бағалары жеткізілімдегі ықтимал сәтсіздіктер туралы жаңалықтарға жауап бере бастады. Бұрын, тіпті пандемияда да кеніштер ашылып-жабыла алды, ал нарықты бұл қызықтырмады деуге болады. Тіпті 2023 жылдың шілдесінде, WNA мәліметтері бойынша,уран жеткізу көлемі бойынша жетінші орында тұрған Нигердің бұғатталуы нарықты дүрліктірген жоқ. Кеніштердегі проблемалар туралы жаңалықтарға алғашқы сезімталдық өткен жылдың күзінде Cameco күтілетін жылдық өндіріс көлемінің төмендегенін айтқан кезде пайда болды. Сол кезде бір фунт үшін $60 доллардан төмен баға бір фунт үшін $70 доллардан асып, өсе берді.
Екінші рет нарық осы жылдың қаңтарында әлемдегі ең ірі уран өндірушісі «Қазатомөнеркәсібі» күкірт қышқылының жетіспейтіндігін мәлімдеген кезде дүр сілкінді. Сонда бір фунт үшін $92 бағасы тігінен бір фунт үшін $106-ға дейін көтерілді, содан бері бір ай ішінде бір фунт үшін $100-ден төмен түспеді.
Естеріңізге сала кетейік, күкірт қышқылы – жер асты ұңғымалық сілтісіздендіру әдісі үшін негізгі реагент, оның көмегімен жер қойнауындағы уран ерітіндіге ауысады, содан кейін жер бетіне көтеріліп, концентратқа өңделеді. «Соңғы бірнеше жылда тыңайтқыштарды өндіру үшін ішкі тұтыну мен күкірт қышқылына сұраныстың айтарлықтай өсуін ескере отырып, ішкі нарықта күкірт қышқылының тапшылығы пайда болды. Аймақтық нарықтар сонымен қатар ауылшаруашылық саласында сұраныстың артуына, сондай-ақ жеткізілім тізбегінің бұзылуы және геосаяси белгісіздік сияқты факторлардың жиынтығына байланысты тапшылықты сезініп отыр», – деп түсіндірді компания 2023 жылдың 12 айындағы есебінде.
Компания бұрын 2024 жылы жер қойнауын пайдалануға арналған келісімшарттар көлемінің 90% деңгейіне жетуді жоспарлаған болатын, алайда есепте «көптеген өндіруші кәсіпорындардың уран өндіру көлемі жер қойнауын пайдалануға арналған келісімшарттар шеңберінде жоспарланған көлемнің минус 20% деңгейінде болады» деп хабарлады. Абсолютті сандармен «Қазатомөнеркәсібінің» бағалауы бойынша компанияның өндіріс көлемі жүз пайыз негізде (іс жүзінде, жалпы Қазақстан бойынша) 21 – 22,5 мың тоннаны құрайды (2023 жылы – 21,11 мың тонна). Қатысу үлесіне пропорционал – 10,9-11,9 мың тонна (2023 жылы – 10,6 – 11,2 мың тонна).
«Қазатомөнеркәсібі» және Cameco әлемдегі ең ірі уран өндірушілерінің қатарына кіреді, бірақ өндіріс проблемалары тек оларда ғана емес. Сонымен, өндіріс көлемі американдық шахталарда төмен және тұрақсыз болып қалады.
EIA мәліметтері бойынша, егер 2023 жылдың үшінші тоқсанында АҚШ-тың барлық нысандарында өндіріс 27 мың фунтты құраса, төртінші тоқсанда ол 12,65 мың фунтқа дейін төмендеді. Смит-Ранч-Хайленд (10,83 мың фунттан 2,98 мың фунтқа дейін) және Лост Крик (15,76-дан 6,52 мың фунтқа дейін) кен орындарындағы өндіріс бәрінен қатты төмендеді. еnCore Energy компаниясы – Оңтүстік Техастағы Rosita жобасында, ал Energy Fuels Аризона мен Ютадағы кәсіпорындарда уран өндірудің басталғаны туралы хабарлады. Алайда, бұл кеніштердің деректері 2023 жылдың 4-тоқсанындағы EIA есебіне енбеді, сондықтан ең жақсы жағдайда өндіріс көлемін статистикаға ену үшін әлі де шамалы деп болжауға болады.
Француздық Orano 2024 жылдың ақпанында Нигердегі Arlit кенішінде уран концентратын өндіру жұмыстарын қайта бастады. Онда, естеріңізге сала кетейік, 2024 жылдың қыркүйегінде көрші елдер, ең алдымен, Нигерге жеткізілім жүріп жатқан Бенин онымен шекараны жауып тастағаннан кейін шығын материалдарының жетіспеушілігіне байланысты жұмыстар тоқтатылды. 2023 жылдың желтоқсан айының соңында басты порты Котону болатын Бениннің кірісі күрт төмендеді де, транзиттік бұғаттауды алып тастады. Orano қайта жаңартудың өте баяу жүріп жатқанын атап өтті.
Сонымен қатар Францияда 10 жылдық үзілістен кейін қалпына келтірілген ураннан алынған отын өндірісі мен пайдалануды қайта жандандырды. Қайта іске қосу екі мәселені шешуге көмектеседі: сақталатын регенерат көлемін (және нәтижесінде оны сақтау шығындары) азайту және әзірлеу үшін отынның жаңа бөліктері қажет болатын табиғи уран көлемін азайту, оны уран тапшылығы көрсеткіштерінің бірі және оны нивелирлеуге деген ұмтылыс деп санауға болады.
Осылайша, табиғи уранды сатып алушылардың физикалық жеткізілім көлеміне кепілдік беруге және спот бағалардың қорытынды келісімшарт бағасына әсерін төмендетуге деген ұмтылысынан туындаған сатып алу көлемінің өсуіне жауап ретінде өндіріс көлемінің өсуі өте қиын жүріп жатыр деп айтуға болады. Уран өндіруші компаниялар қысқартуға және кейбір жағдайларда өндірісті тоқтатуға мәжбүр болған «жұт жылдары» жұмыстан шығаруға тура келген қызметкерлер жетіспейді. Жаңа білікті қызметкерлерді табу оңай емес. Реагенттер мен компоненттер жетіспейді. Әрине, проблемалар біртіндеп шешіледі, бірақ процесс тез жүрмейді. Практика көрсеткендей, қиындықтарды шешу үшін кем дегенде бір тоқсан қажет.
Ресейде сұраныс құбылысының болмауына байланысты барлық қиындықтар күнделікті режимде шешіледі. Сондықтан Росатомда уран өндіру үшін 2023 жыл сәтті болды. Жоспар 103% орындалды. «Хиагда» және «Далура», уран ұңғымалық жер асты сілтісіздендіру әдісімен өндірілетін Росатом тау-кен өндіру дивизионының кәсіпорындарында күкірт қышқылының жетіспеушілігі жоқ.
Биылғы жылдың негізгі міндеттері – № 6 кеніштің құрылысын жалғастыру (бұл Аргун маңы өндірістік тау-кен химиялық бірлестігін (АӨТХБ, Росатом құрамына кіреді, пайдалануға беру 2025 жылға жоспарланған) дамытудың басты жобасы), Намару кен орнын игеруді бастау («Хиагда») және Тетрахское («Хиагда») және Широндукуйское (АӨТХБ) кен орындарында барлау мен өндіруге лицензия алу («Хиагда»). Тағы бір міндет — Элькон алтын-уран кен орнында кәсіпорынды іске қосу үшін жобалау-сметалық құжаттаманы әзірлеу. Элькон уран-кен ауданы әлемдегі ең үлкен қор болып саналады. Бұрын бағалар мен сұраныстың төмендігіне, инфрақұрылымдық дамымауына және қашықтығына байланысты бұл аймақтың кен орындары пысықтау үшін қарастырылмаған. Бірақ экономикалық және саяси жағдайлар өзгерді.
Жанармай нарығы
Ядролық отын сегментінде кейбір үкіметтер Ресейдің әртүрлі елдердің нарықтарына қол жеткізуін қиындатуға және өздерінің жетіспейтін қуаттарын құруға бағытталған әрекеттерді жалғастыруда. АҚШ ең белсенді әрекет етуде.
Сонымен 2023 жылдың желтоқсан айының соңында АҚШ Конгресі Өкілдер палатасы 2028 жылдан бастап Ресейден байытылған уран өнімін импорттауға тыйым салатын заң жобасын қабылдады. Егер заң жобасы бекітілсе, нормалар 90 күннен кейін күшіне енеді және 2040 жылдың соңына дейін қолданылады. Алайда заң жобасында ескерту бар: егер Ресейден басқа уранның басқа көздері болмаса, АҚШ Энергетика министрлігі Мемлекеттік хатшы мен Қаржы министрінің келісімімен импортқа рұқсат бере алады.
Бұдан азырақ бұрын, сондай-ақ 2023 жылдың желтоқсанында ұлттық қорғаныс туралы заң күшіне енді, қаржыландырудың жалпы көлемі 8 886 млрд, оған сәйкес Ұлттық ядролық қауіпсіздік әкімшілігі уранды байыту бойынша жергілікті американдық қуаттарды құру жоспарын ұсынуы керек.
АҚШ жоғары сынамалы төмен байытылған уранды (HALEU, 5% -20% байытумен) өндіру бойынша өз қуатын құруға көп көңіл бөледі. Осы жылдың қаңтарында АҚШ Энергетика министрлігі HALEU алу арқылы уранды байыту қызметтеріне ұсыныстар сұранысын жариялады.
Желтоқсан айының соңында АҚШ-тың Ядролық реттеу комиссиясы (NRC) Уилмингтондағы Global Nuclear Fuel – Americas (GNF-A) компаниясы зауытының пайдалану лицензиясының шарттарына түзету енгізді. Түзетуге сәйкес зауыт 8%-ға дейін байытылған уранмен жұмыс істеу құқығына ие болды. Бұрын байытудың шекті деңгейі 5% құрады. Сондай-ақ NRC GNF-A компаниясына RAJ-II компаниясының тасымалдау контейнерінде 8%-ға дейін байытылған уран мөлшері бар ядролық отын пакеттерін жіберуге мүмкіндік беретін сәйкестік сертификатын берді.
Бірақ біршама жоғары байытылған отынды нақты алу да оңай емес. 5B Cylinders типті контейнерлердің жетіспеушілігі Centrus компаниясында HALEU (бұрын қапалы USEC деп аталған) атқарымы үшін кедергі болды. Компания АҚШ Энергетика министрлігімен келісімшартқа отырды және екінші кезеңнің аясында (2024 жылдың қарашасына дейін) 900 кг HALEU-ді уран гексафториді түрінде жөнелтуге мәжбүр болды. Осы келісімшартқа сәйкес Министрлік центрифуга каскадынан шығарда алынған HALEU сақтау контейнерлерін ұсынуға міндетті. Алайда, компания өндірісті бастау үшін қажетті бірнеше контейнерді ғана алды, ал Энергетика министрлігі қалған санын жеткізу кідірісіне тап болды. «Центрифугалар жұмысын жалғастырады, бірақ біз екінші кезеңде каскадтан шығара алатын HALEU көлемі Министрлік бере алатын контейнерлер санымен шектеледі және 900 кг-нан кем құрайды», – деп Сentrus бас директоры Амир Векслер 2023 жылдың 4 тоқсанының қорытындысы бойынша конференц-қоңырау кезінде мәлімдеді.
Ұлыбританияда да HALEU жеке өндірісін құруға ниетті. Үкімет мұндай өндірісті іске қосуға 300 миллион фунт стерлинг салуды көздеп отыр.
Алайда әзірге HALEU-дің жалғыз коммерциялық жеткізушісі – Росатом екенін еске саламыз. Сонымен қатар, фактілер ядролық отынды өндірудің әртүрлі кезеңдерінде олар Ресейден жеткізілмесе өте қиын болатынын көрсетеді.
Осылайша американдық Honeywell 2028 жылға дейін 8,5 мың тонна табиғи уранды байыту үшін Ресейге жеткізуге экспорттық лицензия алуға өтініш берді. Urenco Nederland B. V. компанияға жеткізілетін байытылған уран гексафторидінің партияларын 2027 жылдың ақпан айына дейін тасымалдауға рұқсат берді. ВВЭР-440 реакторлары бар еуропалық атом электр станцияларының иелері ресейлік отыннан бас тартуға асықпайды, дегенмен олар басқа өндірушілерден жеткізілімдерді әртараптандыру үшін жұмыс істейді.
Әлемдік ядролық отын нарығы үшін ресейлік жеткізілімдердің маңыздылығы туралы Reuters агенттігіне берген сұхбатында МАГАТЭ Бас директоры Рафаэль Гросси: «Батыстағы көптеген компаниялар Ресейден байытылған уран мен отын жеткізуге тәуелді… Жалпы пікір бойынша Росатомға қарсы санкциялар енгізу шындыққа жанаспайтын және практикалық түрде қолайсыз болар еді. Мұндай санкциялар көптеген елдердің ядролық өнеркәсібін тоқтатар еді».
Оның айтуынша, Ресейдің атом өнеркәсібіне тәуелділіктің төмендеуі Еуропаға миллиардтаған шығын әкеледі және ол ресейлік жеткізілімдерден дереу бас тарту мүмкіндігін көріп тұрған жоқ. Инфрақұрылым мен ынталандырулар, сондай-ақ бүкіл әлемде уранға сұраныстың өсу перспективалары одан да үлкен проблема болып табылады. «Шынымды айтсам, менің ойымша, Ресей уранды байытудың әлемдік нарығында өзінің атсалысуын азайтудың орнына арттырады», – деп қорытындылады МАГАТЭ басшысы.
