Соңғы бірнеше он жылдықта АЭС үшін уранды ең ірі тұтынушы елдер және уранды ең ірі өндіруші елдер іс жүзінде сәйкес келмеді. Қазір жағдай біртіндеп өзгеруде: АЭС бар елдер уран өндіруді бастау, қалпына келтіру немесе едәуір ұлғайту бойынша қадамдар жасауда, ал уран қоры бар елдер өздерінде атом станцияларын салуды жоспарлап отыр. «Росатом» бүкіл әлемде атом технологиясының дамуына ықпал ететін екі процеске де қатысады.
Атом өнеркәсібінде көптеген жылдар бойы уран өндірісінің ірі орталықтары оны атом станцияларында қолданатын ең ірі орталықтармен сәйкес келмеді. Қазақстан, Австралия, Намибия, Өзбекстан және Нигер өндірілген барлық уранды экспорттайды. Керісінше – Еуропа елдері мен АҚШ уранның барлығын дерлік импорттайды. Оңтүстік Африка, Үндістан және Қытай қажетті уранның бір бөлігін импорттайды. Ресей, сондай-ақ ішінара Қытай басқа елдерде уран өндіретін кәсіпорындар құруға бәс қойды. Ресей үшін Қазақстанмен ынтымақтастық ең табысты және ұзақ болды.
Соңғы жылдары атом энергетикасы кезекті ренессансты бастан кешуде және жоғарыда сипатталған жағдай өзгере бастады. Қазақстан, Өзбекстан және Намибия өздерінде атом электр станцияларын салуға күш сала бастады, ал АҚШ, Бразилия, Аргентина және Швеция атом станцияларының паркін ұлғайтуды ғана емес, сонымен қатар табиғи уран концентраттарының өзіндік өндірісін жандандыруды жоспарлап отыр.
Қазақстан уран өндіру көлемі бойынша әлемдік көшбасшы мәртебесін он жарым жылдан астам уақыт бойы сақтап келеді. 2024 жылы елде 23 270 тонна уран өндірілді. Бұл көлемнің бір бөлігі – «Росатоммен» бірлескен кәсіпорындарда.
Барлық қазақстандық уран экспортталады: 1999 жылы Маңғыстау атом-энергетикалық комбинатында реактор тоқтатылғаннан кейін елде жұмыс істеп тұрған атом электр станциялары қалмады.
Соңғы жылдары жағдай өзгерді. Өткен жылы Қазақстанда референдум өткізіп, атом станцияларын салуға ел халқының келісімін алды. Бірнеше АЭС салу жоспарлануда. Бірінші АЭС «Росатом» басқаратын халықаралық консорциум салады – оның ұсынысын атом саласын дамыту мәселелері жөніндегі Қазақстандық ведомствоаралық комиссия ең үздік деп тапты. Осы жылдың маусым айында Петербург Халықаралық экономикалық форумында (ПХЭФ) «Росатом» бас директоры Алексей Лихачев пен Қазақстан Республикасы Атом энергиясы агенттігінің төрағасы Алмасадам Сәтқалиев Қазақстанда үлкен қуатты АЭС салу жобасы бойынша негізгі іс-шараларды іске асырудың жол картасына қол қойды. «Қазақстандық атом электр станциялары» мен «Атомстройэкспорт» («»Росатом» инжинирингтік дивизионы) шекті келісімге қол қойды. Онда Алматы облысының Жамбыл ауданында жобаны іске асыру кезіндегі ынтымақтастықтың негізгі қағидаттары айқындалған.
Әлемдегі кеніштерден уран өндірушілердің Топ-3 (т U, WNA 2022 деректері бойынша):
Қазақстан — 21 227
Канада — 7351
Намибия — 5613
Өзбекстан – уран өндіру саласындағы жаһандық көшбасшылардың бірі: ол 2022 жылы World Nuclear Association (WNA) бағалауы бойынша 3300 тонна уран өндірді. Бұл елде энергетикалық атом электр станциялары ешқашан болған емес.
Өзбекстан атом энергетикасындағы жолын ресейлік дизайндағы қуаты аз атом станцияларынан (ҚААС) бастайды. 2024 жылы «Росатом» ел үкіметімен әрқайсысының қуаты 55 МВт РИТМ-200 реакторлары бар алты блок салуды көздейтін шартқа қол қойды, біріншісіне энергия жіберу 2029 жылға жоспарланған. Бұл – ҚААС құрылысына әлемдегі алғашқы экспорттық келісімшарт. Еліміздің Джизак облысында ҚААС негізіне іргетас құюға дайындық жұмыстары жүргізілуде, ал Ресейде ол үшін алғашқы реактор өндірісі басталды. Сондай-ақ «Росатом» ПХЭФ алаңдарында және Өзбекстан Министрлер Кабинеті жанындағы Атом энергиясын дамыту агенттігі келісім жасасты, оның шеңберінде тараптар Өзбекстанда әрқайсысының қуаты 1 ГВт ВВЭР-1000 реакторларымен екі энергоблок (төрт энергоблокқа дейін ұлғайту мүмкіндігімен) салу мүмкіндігін зерделейтін болады.
Namibian Uranium институтының деректері бойынша, 2023 жылы елдегі уран өндірісінің көлемі 8283 тоннаны құрады. Елдегі мүлдем жаңа уран өндіретін аймақты ашатын және Намибияның шығысындағы экономикалық даму деңгейін көтеретін негізгі жоба – «Росатом» дамытатын Wings жобасы.
Сонымен қатар Намибия елде атом электр станциясының құрылысын талқылауды бастауға ниетті. Бұл туралы Намибия Президенті Нетумби Нанди-Ндайтва мәлімдеді: «Намибияда атом электр станциясы қашан болатынын айта алмасам да, талқылаулар осы қаржы жылында басталатынына нақты сендіре аламын». Ел үшін өзін-өзі генерациялау маңызды мақсат болып табылады, өйткені Намибия Оңтүстік Африкадан электр энергиясының импортына тәуелді және жеткізілім тұрақсыз болуы мүмкін. Нетумби Нанди-Ндайтва елдегі жер қойнауы әлеуетін барынша пайдаланғысы келеді. «Біз пайдалы қазбаларды экспорттап қана қоймай, оларды осында қайта өңдеуіміз керек. Біз құн тізбегінен орын алуымыз керек», – деп мәлімдеді президент.
«Росатом» бұл жоспарларды қолдауға дайын. «Атом энергиясы Африка елдерінің тұрақты энергия жүйесі үшін берік негіз бола алады. «Росатом» осы мақсатқа жету үшін бірқатар шешімдер әзірледі. <...> Біз Намибияның атом энергиясын пайдалану мүмкіндіктерін зерттеп жатқанына қуаныштымыз, бұл шешім елді Африка континентіндегі ең ірі энергетикалық ойыншылардың біріне айналдыруы мүмкін», – деді Райан Колльер, «Росатом Орталық және Оңтүстік Африка» аймақтық орталығының бас директоры, өткен жылдың күзінде Намибиядағы ядролық ғылым және технологиялар жөніндегі II конференцияда сөйлеген сөзінде.
Атом энергоблоктарының белгіленген қуатының көлемі бойынша Топ-3 (МАГАТЭ-нің 2025 жылғы деректері бойынша ГВт):
АҚШ — 96,95
Франция — 63
Қытай — 55,32
Қазір Бразилияда жиынтық қуаты 1,88 ГВт болатын «Ангра» атом электр станциясының екі энергия блогы жұмыс істейді. Ел АЭС паркін кеңейту және уран өндіруді ұлғайту мүмкіндіктерін зерттеп жатыр. Бұл жоспарларды жүзеге асыру «Росатоммен» өзара іс-қимылды қамтиды. Сонымен, осы жылдың мамыр айында Ресей президенті Владимир Путинмен кездесуде Бразилия президенті Лула да Силва Бразилия қуаты аз атом станцияларын салу мәселесінде Ресеймен ынтымақтастыққа мүдделі екенін айтты. Сонымен қатар Бразилия Үкіметі мен «Росатом» елдегі уран мен литийді бірлесіп өндіру туралы келіссөздер жүргізуде.
Бұл елде уран кем дегенде 15 жыл өндірілмейді, ал 2018 жылдан бастап уран өндіруге заңмен тыйым салынған. Алайда өткен жылы жүргізілген талдаудан кейін Швеция үкіметі бұл тыйымды жоюдың орындылығы туралы қорытынды шығарды. Тиісті заң жобасы 2026 жылдың 1 қаңтарына дейін ел парламентіне тапсырылады деп күтілуде. Швецияда жобалары бар шетелдік геологиялық барлау компаниялары бұл шешімді белсенді түрде алға жылжытуда.
Швецияда жалпы қуаты 7 ГВт болатын алты атом энергоблок электр энергиясын өндіреді. Ел үкіметі елде 2035 жылға қарай жалпы электр қуаты 2,5 ГВт болатын атом блоктарын салу керек деп жариялады. Келесі он жылдықта тағы 4-тен 10-ға дейін жаңа блоктар салынуы керек (қорытынды шешім қабылданбайды).
Елде екі атом станциясында үш блок жұмыс істейді: екеуі — «Атуча» АЭС-те және біреуі — «Эмбальсе» АЭС-те, олардың жиынтық қуаты 1,64 ГВт құрайды. 2024 жылдың желтоқсанында Аргентина Үкіметі атом саласын дамыту жоспарын — Аргентинаның Ядролық жоспарын ұсынды. Ол «Атуча» АЭС алаңында өз дизайнында ҚААС салуды, ядролық инфрақұрылымды жаңғыртуды, сондай-ақ елде уран өндіруді ұйымдастыруды көздейді. Кем дегенде соңғы 12 жыл, WNA мәліметтері бойынша, Аргентинада уран өндірілмеген. Аргентинаның ядролық жоспары Франция президенті Эммануэль Макронды қызықтырды, ол маусым айында Ниццада БҰҰ-ның мұхиттар жөніндегі халықаралық конференциясында Аргентина президенті Хавьер Милеймен ядролық жоспарды жүзеге асыру кезінде ынтымақтастық туралы келіссөздер жүргізді, сондай-ақ онымен қатарына уран кіретін маңызды пайдалы қазбаларды әзірлеудегі ынтымақтастықты көздейтін өзара түсіністік туралы меморандумға қол қойды.
2025 жылдың мамырында АҚШ президенті Дональд Трамп 2050 жылға қарай американдық атом энергетикасының қуатын қазіргі деңгейден (шамамен 97 ГВт) 400 ГВт-қа дейін кеңейтуге ықпал ететін төрт жарлыққа қол қойды. 2030 жылға қарай мақсат – қолданыстағы блоктардың мүмкіндіктерін арттыру арқылы 5 ГВт қуат қосу және тағы 10 жоғары қуатты блоктардың құрылысын жүргізу. Сондай-ақ жарлықтардың бірінде АҚШ-тың әртүрлі байыту дәрежесіндегі уранға деген қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін жеткілікті конверсиялық және байыту қуатын арттыру жоспарын әзірлеу талабы бар. Басқасында американдық атом компанияларын таңдаулы серіктес ету мәселесі қойылады. Нысаналы көрсеткіш те қойылды – кемінде 20 «123» жаңа келісім жасасу (одан әрі ынтымақтастық үшін базалық).
АҚШ-та уран өндіру көлемін ұлғайтуға ұмтылуда. Бірақ әзірге бұл соншалық нәтиже бермейді. Energy Information Administration компаниясының 2025 жылдың бірінші тоқсанындағы есебінде айтылғандай, онсыз да төмен уран өндірісі 310 533 фунт U3O8 (120 тоннадан аз) төмендеді, бұл 2024 жылдың төртінші тоқсанымен салыстырғанда шамамен 65 мың фунтқа (25 тонна) аз.
«Росатом» — атом өнеркәсібінің әлемдік көшбасшысы: әлемнің 60-тан астам елінде жұмыс істейді, ал АЭС салуға арналған шетелдік тапсырыстар портфелінде — 10 елде қуаты жоғары 33 блок және Өзбекстанда қуаты аз атом станцияларын салудың әлемдегі алғашқы экспорттық жобасы – алты блок бар.
Ресей әлемдегі достас елдердің серіктестеріне уран өндіру өнеркәсібі мен атом энергетикасын дамытуға көмек ұсына отырып, атом электр станцияларын салады және уран өндіруді кеңейтеді. 2042 жылға дейін электр энергетикасы объектілерін орналастырудың Бас схемасына сәйкес Ресейде осы мерзімге қарай қуаттылығы әртүрлі 38 блок салынады. Блоктардың жиынтық қуаты 18,9 ГВт-қа өседі (қазір – 26,8 ГВт). Атом энергетикасының үлесі 25%-ға дейін өседі. Ресей кеніштерінде уран өндірісін ұлғайту жоспарлануда.
39 блок
«Росатом» АЭС құрылысына арналған шетелдік тапсырыстар портфелі
Атом және уран салаларының аз инвестицияланғандығын ескере отырып, қандай жоспарлар және қандай жылдамдықпен жүзеге асырылатынын болжау қиын. Алайда, тренд айқын: үкіметтер, атом энергоблоктарының және уран компанияларының иелері ядролық отын циклінің (ЯОЦ) жетіспейтін буындарын өзінде мүмкіндігінше толық аяқтау үшін жеткізу тізбегін кеннен атом электр станцияларына дейін тұйықтауға тырысады.
Әрине, тенденция кеңірек және ЯОЦ әрбір буынын локализациялауға деген ұмтылыс бар. Бірақ уран өндірумен байланысты АЭС салу — бұл ең қауіпсіз және бағасы мен қолда бары бойынша қол жетімді технология нұсқасы.
Мақалада Қытайдың стратегиясы бөлек қарастырылмайды, өйткені ол өзгеріссіз қалады: елде атом энергетикалық блоктары дәйекті түрде салынуда және олардың қажеттіліктерін табиғи уранмен қамтамасыз ету үшін күш салынуда (соның ішінде ішкі ресурстар есебінен).
Мақала болжамды сұраныс пен тұтынудың тепе-теңдігін сақтау, әсіресе мерзімдерге байластыру мәселесін қоймайды. Алайда, Қазақстан мен Өзбекстан өздеріне АЭС салып, бірінші кезекте өзін-өзі қамтамасыз етуге мүдделі болатыны анық. Бұл Намибия, Бразилия, Аргентина және жалпы уран өндірілетін және АЭС бар барлық елдерге қатысты болуы мүмкін. Бұл уранның осы көлемі басқа тұтынушыларға қол жетімді болмайтынын білдіреді.
Бірақ бұл уранның жақын арада тапшылығы мен оның бағасының өсуі туралы қорқынышпен нарықты жандандыруға тырысатын инвестициялық талдаушылар қорқытатын тәуекел емес. Әлемдік атом өнеркәсібі ұзақ уақыт бойы өндіргенге қарағанда аз шығарады. Уранның споттық нарықта сауда-саттық заты ретінде аз орын алатыны маңызды, нақты мәмілелер ұзақ мерзімді келісімшарттар сегментіне көбірек ауысады. Соңғы жылы, 2024 жылдың шілдесінен бастап, ұзақ мерзімді баға споттық бағаның өзгеруіне қарамастан шамамен $80/фунт U3O8 бір деңгейде тұр.
Ұзақ мерзімді мәмілелер үлкен көлемдегі жеткізілімдерді және ұзақ жоспарлау көкжиектерін қамтиды. Олар жаңа кен орындарын ашуға, тұрақты жұмыс істейтін кеніштерді құруға, сондай-ақ байытудан қалған уранды және сәулеленген отынның құнды компоненттерін өңдеуге тартуға мүмкіндік беретін ядролық отын циклін тұйықтауға жүйелі шешімдер мен жүйелі инвестицияларды талап етеді. Мұның бәрі, жинақтай келгенде, атом генерациялау қуаттарының көп жылдық жұмысын қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Бұл нақты «Росатом» мен жалпы Ресейдің жасап жатқан ісі. Сондықтан «Росатоммен» ынтымақтастық – бұл сенімді.
