Rosatom, Rus makamlarını, kamuoyunu ve uluslararası bağışçıları, Andreeva Körfezi’ndeki kullanılmış yakıt deposundaki nükleer miras yönetimi faaliyetleri hakkında bilgilendirdi. Rusya’nın Barents Denizi’ndeki komşusu olan Norveç, nükleer mirasın ortadan kaldırılması projesine en aktif katkıda bulunan ülke olma özelliği taşıyor.
Şubat 1982’de, Andreeva Körfezi’ndeki Sovyet deniz üssünde yer alan ve nükleer denizaltılardan kullanılmış yakıt demetleri için bir havuz depolama tesisi olan 5 No’lu Binanın duvarında bir çatlak meydana geldi ve radyoaktif su sızmaya başladı. Aynı yılın sonbaharında, kullanılmış yakıt demetleri, her biri 15 metre çapında ve beş metre derinliğinde olan sıvı radyoaktif atıkların (2A, 2B ve 3A) depolanması için havuzdan üç yeraltı bloğuna boşaltıldı. Atom Enerjisi Bakanlığı (daha sonra Rosatom olarak yeniden teşkilatlandı) 1998’de denizlerdeki radyoaktif atıkların ve kullanılmış nükleer yakıtın yönetimine yönelik görevlendirildiğinde, bölgenin yaklaşık %40’ının kirlenmiş olduğu ortaya çıktı. Radyasyon seviyeleri bazı noktalarda 40 R/h’ye kadar ulaşırken, toplam aktivite 1.3 x 1017 Bq’ye (3.516 milyon Ci) çıktı. Andreeva Körfezi’ndeki deniz üssünde depolanan 22 bin kullanılmış yakıt demetli 3 binden fazla varil ve yaklaşık 19 bin metreküp radyoaktif atık vardı. Rosatom Uluslararası Radyoaktif Atık, Kullanılmış Nükleer Yakıt ve Nükleer Hizmetten Çıkarma Programları Merkezi’nde uluslararası bir yardım projesi yöneticisi olan Anatoly Grigoriev durumu, “Önce alanı temizlememiz gerektiğinden teknik şartname ve yapım işlerine devam edemedik” şeklinde açıklıyor.
Norveç hükümeti, 25 yıl önce, diğer hususların yanı sıra Rusya ile işbirliğine odaklanan Nükleer Eylem Planını da kabul etti. Söz konusu Eylem Planı’nın sağladığı projelerden biri, Norveç sınırına yakın Andreeva Körfezi’ndeki radyoaktivitenin azaltılmasını amaçlıyor. Norveç, ilk olarak, yeraltı sularını 5 No’lu Bina’dan başka yöne çevirmek için finansman sağladı.
Bu ilk adımın ardından Norveç’e, nükleer miras yönetimi için fizibilite çalışması ve altyapı planı geliştirmek üzere İsveç, Finlandiya, Amerika Birleşik Devletleri, Fransa, Birleşik Krallık ve Kuzey Boyutu Çevre Ortaklığı Fonu da katıldı. Planın amacı, tüm kullanılmış yakıt demetlerini yeniden işleme tesisi Mayak’a taşımak ve bölgeyi zararlı maddelerden arındırmaktı. Plan kabul edildi ve çalışmalara başlandı. Planın uygulanması için yaklaşık 250 milyon ABD doları harcandı.
Kullanılmış yakıt demetlerinin bulunduğu bloklar için biyolojik kalkan ve sığınak oluşturuldu. Bir varil depolama alanı ve dekontaminasyon salonuna sahip bir bakım atölyesi inşa edilirken, rıhtımlardan biri yeniden yapıldı. Özel olarak tasarlanmış bir gemi olan Rossita, kullanılmış yakıt demetlerini ve nükleer atıkları taşımak için inşa edildi. Mühendisler özel robotik mekanizmalar ve taşıma ekipmanları tasarladı. 5 No’lu Bina’daki kullanılmış yakıt havuzunun altından hasarlı demetleri çıkarmak için robotlar kullanıldı. Operatörlerin radyoaktif kalıntıları bloklardan çıkarıp varillere ve konteynerlere yüklemelerine yardımcı olmak için bilgisayar simülatörleri geliştirildi. Bununla beraber konteynerler proje için özel olarak yapıldı.
Günümüz itibariyle, tüm kullanılmış yakıt demetlerinin yaklaşık %77’si Blok 2A’dan ve yaklaşık %34’ü ise Blok 2B’den tahliye edilmiş durumda. Tahliye ve sökme işlemlerinin 2023 yılında tamamlanması bekleniyor. Hasarlı yakıt demetlerinin ise 2025 yılına kadar kaldırılması planlanıyor.
İlerleyen süreçte bir radyasyon sığınağının inşa edilmesi, trafo merkezinin temel plakasının güçlendirilmesi ve yerinde atık arıtma tesislerinin iyileştirilmesi de planlanıyor.
Öte yandan, yapılacak olan en zor ancak aslında en önemli iş, 1982 yılında 7 binden fazla hasarlı kullanılmış yakıt demetiyle doldurulmuş olan Blok 3A’ya yönelik bir çözüm geliştirmek. Plana göre, tahliye işlemlerinin 2025 yılında başlaması bekleniyor. Yakıt demetlerinin sökülmesinin ise 2028 yılında tamamlanması öngörülüyor.
Bunun yanında, Andreeva Körfezi’nde sıvı radyoaktif atıklar için bir de işleme tesisi kurulacak. İşlenen atıkların Sayda Körfezi’ndeki Bölgesel Depolama Merkezi’ne taşınması ve Andreeva Körfezi’nden gelen katı radyoaktif atığın (2500 metreküpün üzerinde) 2025 yılına kadar aynı alana gönderilmesi de planlanıyor.
5 No’lu Binaya yönelik ne yapılacağı hususuna henüz net bir cevap verilmiş değil. Bu yılın başlarında, uygun çözümlerin geliştirilmesi için bir mühendislik ve radyasyon çalışması başlatıldı.
SevRAO Müdür Vekili Dmitri Gulak, yaptığı açıklamada, “Bu, projenin önemli bir aşamasıdır ve 5 No’lu Binanın uzun geçmişine artık bir son vermek için ele alınması kaçınılmazdır” dedi.
Andreeva Körfezi’nin endüstri tesislerine ev sahipliği yapmak için terkedilmiş endüstri bölgesine dönüştürülmesi öngörülüyor.
Tromsø ve Finnmark valisinin Rusya ile işbirliği danışmanı Per Einar Fiskebek, “Norveç’in, Andreeva Körfezi temizlenene kadar, yani sonuna kadar Rusya ile temas halinde olacağına garanti verebilirim” diye konuştu.
Rusya ve Norveç, hâlihazırda Andreeva Körfezi ile ilgili üçüncü beş yıllık işbirliği programını yürütüyor. Dördüncü programın, 2028’e kadar olan dönemi kapsayacak şekilde 2022 yılında geliştirilmesi bekleniyor.
Raporlama toplantısının katılımcıları (Norveç ve Rus makamlarının temsilcileri), devam eden işbirliğinin bir işareti olarak Andreeva Körfezi’nde yer alan bir bulvara köknar ağacı dikti.
Zaman Çizelgesi
1961 – Kullanılmış nükleer yakıt deposu Andreeva Körfezi’nde hizmete girdi
1982 – Kullanılmış yakıt havuzunda kaza meydana geldi (5 No’lu Bina)
1995 – Depolama işlemleri yasaklandı
1998 – Atom Enerjisi Bakanlığı, nükleer denizaltıların hizmet dışı bırakılması ve kullanılmış yakıtın bertaraf edilmesi için görevlendirildi; uluslararası istişareler başladı
1999 – Yeraltı suları 5 No’lu Bina’dan başka yöne yönlendirildi
2000 – Nükleer denizaltıların hizmet dışı bırakılması ve kullanılmış yakıtın bertaraf edilmesi kapsamında SevRAO (Kuzeybatı Radyoaktif Atık Yönetim Merkezi) kuruldu
2001 – Andreeva Körfezi’ndeki tesisler Atom Enerjisi Bakanlığı’na devredildi
2006 – İnşaat faaliyetleri başladı
2010 – Kullanılmış nükleer yakıtın ilk partisi Blok 2A’dan tahliye edildi
2017 – Rossita havuzdan tahliye edilen kullanılmış nükleer yakıtla ilk defa çalışma yaptı
2019 – 5 No’lu Bina’dan hasarlı altı adet kullanılmış yakıt demeti kaldırıldı
2021 – Kullanılmış yakıt demetlerinin %50’si kaldırıldı
2028 (plan) – Kullanılmış yakıt demetlerinin çıkarılması işlemi tamamlanacak
2028 sonrası – Radyoaktif atıklar bertaraf edilecek; bölge güvenli duruma getirilecek, bölge izlenecek.
Rakamlarla bölge ıslah çalışmaları
24 deniz üssü tesisinden 20‘si söküldü
19 hektarlık alanın 8’i radyonüklitlerden arındırıldı
18.900 m2 yeni altyapı inşa edildi
1361 konteynerde 9 bin 464 kullanılmış yakıt grubu yeniden işlemeye gönderildi
Kullanılmış nükleer yakıtın %46’sı Andreeva Körfezi’nden çıkarıldı
9 bin metreküpten fazla katı radyoaktif atık Sayda Körfezi’ndeki Bölgesel Depolama Merkezine taşındı
1900 m³ sıvı radyoaktif atık çıkarıldı
Andreeva Körfezi’ndeki tesislerin toplam aktivitesinde 3,5 milyon Ci’den 2,1 milyon Ci’ye varan bir azalma kaydedildi.
