Otomobil teslimatlarında yaşanan azalma ve hatta otomobil üreticilerinin uygulanan yaptırımlar nedeniyle ülkeden çıkışıyla karşı karşıya kalan Rusya’da yerli otomobil sanayisinin geliştirilmesi faaliyetleri hız kazandı. Elektrikli araçların daha az parçadan oluşması ve nispeten üretimlerinin daha kolay olması ilgiyi bu araçlar üzerine çekiyor. Elektrikli araçların temel bileşenleri nikel, kobalt, manganez, bakır, alüminyum ve “pil metalleri” olarak adlandırılan lityum metallerinden yapılmış pildir. Rusya nikel, kobalt, bakır ve alüminyumda tamamen kendi kendine yeten bir ülke konumunda; manganez birkaç kaynaktan ithal edilirken, lityum kaynakları ise henüz yeterli değil. Bu yazıda Rusya’nın bu alandaki çalışmalarına yer verdik.
Lityum, Rusya’da çıkarılan bir maden olmadığı için bu metalde kendi kendine yeterlilik gündemin üst sıralarında yer alan bir sorun.
Küresel resim
Elektrikli araçların hızlı gelişimi, başta Çin olmak üzere küresel çapta da lityuma yönelik artan bir talebi de beraberinde getirdi. Mevcut arz henüz talebi karşılayamıyor. Dahası, yaşanan son salgın ve Rusya karşıtı yaptırımlar, mevcut tedarik zincirlerine yönelik endişeleri de artırdı. Neticede lityum fiyatları 2022 yılında fırladı. 2022 Kasım ayının ortalarında, lityum fiyatı metrik ton başına 84.500 ABD doları ile tüm zamanların en yüksek seviyesine ulaştı. Kıyaslama yapmak gerekirse, 2018’de ortalama 25.000 ABD doları civarında olan lityum fiyatları 2020’de ton lityum başına 6.000 ABD dolarının altına düştü. Lityum alüminyum silikat, bir başka ifadeyle spodümen (lityum hidroksit ve lityum karbonata işlenen lityum içeren bir mineral) fiyatı 2021’de ton başına 598 ABD dolarından 2.730 ABD dolarına yükseldi. 2022 Eylül ayı ortalarında fiyat ton başına 7.800 ABD dolarını aştı.
Bu nedenle, lityum bazlı ürün fiyatlarının 2022 yılında önceki iki yıla göre katlanarak arttığı rahatlıkla söylenebilir.
Elektrikli araçların çıkış rakamlarının büyük farklılıklar göstermesi talepteki artışın tespitini zorlaştırıyor. Uluslararası Enerji Ajansı’na (IEA) göre, 2021’de dünya çapındaki elektrikli araç satışı, bir önceki yıla göre iki kat artarak 6,6 milyona ulaştı. Ev-volumes.com internet sitesinde yer alan haberde, 2022’nin ilk yarısında, 2021’in aynı dönemine göre %62 artışla 4,3 milyon elektrikli ve hibrit araç üretildi. Morgan Stanley, 2022’de elektrikli araç üretiminin %70 oranında, bir başka ifadeyle yaklaşık 2 milyon araç arttığını belirtti. Bu, Amerikan finans şirketinin tahminlerine göre 2021’de yaklaşık 2,86 milyon elektrikli araç üretildiği anlamına geliyor. Rakamlardaki farklılıkların elektrikli araçların sınıflandırılmasından kaynaklandığı düşünülebilir. Örneğin, Morgan Stanley sadece elektrikli araçları dikkate alırken, IEA hibrit araçları da istatistiklerine dahil ediyor.
Sonuç olarak talebe paralel olarak arz da büyümeye devam ediyor. Amerikan kimya şirketi Albemarle Corp’ta Lityum Küresel İş Birimi Başkanı Eric Norris, 2022 yılının aralık ayında Financial Times’a verdiği demeçte, “2019 yılında yaklaşık 300.000 ton metal üretimi gerçekleşen lityum pazarında daha önce, üretimde yılda yaklaşık 30-50 bin ton artış yaşanırken günümüzde yılda 200.000 ton büyüme kaydediliyor” ifadelerini kullandı.
Lityum üretimi
Maden üretimi Yıllık büyüme oranı
Kaynak: USA Geological Survey, British Geological Survey, UKRI ve Dünya toplamı Data’dan alınan veriler
Avustralya Hükümeti tarafından Aralık 2022’de yayınlanan üç aylık bir rapor, küresel lityum üretiminin (lityum karbonat eşdeğeri cinsinden) 2022’de 691 bin ton olarak gerçekleştiğini ifade ediyor. Raporda bu üretimin 2023’te 915.000 ton, 2024’te ise 1.087 milyon tona ulaşması bekleniyor. Talebin 2022’de 745.000 ton, 2023’te 924.000 ton ve 2024’te 1.091 milyon tona çıkacağı tahmin ediliyor.
Bu nedenle Avustralya Hükümeti, açığın önümüzdeki iki yıl içinde azalma göstermesini beklemediği gibi, fiyatlarda yaşanan artışında da devam edeceğini tahmin ediyor. Benchmark Mineral Intelligence’a göre, küresel lityum pazarındaki arz sıkıntısı 2022’de 80.000 tona ulaşacak ve toplam üretim yaklaşık 635.000 ton olacak idi. BMI analistleri, açığın 2023’te devam etse de 5.000 ton seviyelerine düşeceğini söylüyor. 2023’te, yıllık %36 artışla 863.000 tona ulaşması beklenen teslimatlar sayesinde bu rakamlara ulaşılması bekleniyor.
Ancak Çin’in elektrikli araç üreticilerinden biri olan BYD’nin Başkan Yardımcısı Stella Li’ye göre, yeni lityum madenlerinin devreye girmesi ve fiyatların istikrara kavuşması nedeniyle pazar 2023’te üretim fazlası verecek. S&P Global Market Intelligence şirketi de benzer tahminlerde bulunuyor. Şirket, lityum içeren ürün arzının (lityum karbonat eşdeğeri cinsinden) 2023’te 858.000 tona veya talebin 2.000 tona ulaşacağını tahmin ediyor.
Tahminler karşılaştırıldığında, pazarın 2022’deki üretim hacimleri konusunda bir fikir birliğine sahip olmadığı ve 2023’te tek bir fiyat, talep ve arz vizyonu olmadığı görülürken, üzerinde mutabık kalınan tek şey pazarda yaşanan önemli büyüme.
Ocak 2023’te lityum fiyatı ton başına 70.000 ABD doları seviyesine geriledi. Fiyat hareketinin arkasında iki itici güç var. Bunlardan birincisi, Çin yeni elektrikli araçlar üzerindeki sübvansiyonları kaldırdı ve vergi teşvikleri gibi diğer talebi teşvik edici önlemlere rağmen talep düştü. İkincisi ise bu yıl pazardaki lityum tedarikindeki keskin artış. Bloomberg, artışın bir önceki yıla göre %22 ila %42 olabileceğini tahmin ediyor. Bununla birlikte, Ocak ayında lityum pazarındaki değişikliklerin değerlendirilmesinde de oybirliği yoktu.
Avustralya şu anda en büyük lityum üreticisi konumunda. Visualcapitalist.com internet sitesinde yer alan bir rapora göre Avustralya’nın pazar payı %52. Şili, küresel arzın dörtte birini oluşturan ikinci en büyük üretici konumunda iken, onu Çin (%13) ve Arjantin (%6) takip ediyor. Brezilya, Zimbabve, Portekiz ve Amerika Birleşik Devletleri ise dünya lityum arzının %1’ini üretiyor. Dünyanın geri kalan ülkeleri ise % 0,1’lik bir paya sahip.
Rusya’da lityum
Rus Hükümetine göre, ülkenin lityum ihtiyacı yaklaşık 3.000 ton seviyelerinde. Bu rakam, 2021’de çeşitli metal bileşiklerinin ne kadarının ithal edildiğini de gösteriyor. Ancak, ithalatın bir kısmının daha sonra diğer bileşikler şeklinde ihraç edildiğine dikkat edilmelidir. Rusya’nın lityum için iç talebi 400 ila 700 metrik ton. Lityum, nükleer enerji endüstrisinde, enerji depolama sistemlerinde ve taşıma potaları için cüruf oluşturan karışımların ve madencilik operasyonları için yağlayıcıların üretiminde kullanılır.
Yerli üretime geçilmesi planlanıyor. Geçen aralık ayında kabul edilen Rus Metal Sektörü Kalkınma Stratejisi – 2030 raporunda, “2023-2030’da Zavitinskoye, Polmostundrovskoye, Kovyktinskoye, Yaraktinskoye ve Kolmozerskoye yataklarında lityum cevheri madenciliği projelerinin hızlandırılmış gelişimi, yerel lityum talebinin çoğunun karşılanmasına yardımcı olacaktır” ifadelerine yer veriliyor.
Söz konusu maden sahalarındaki madencilik faaliyetlerinin kolay olduğu söylenemez. Örneğin, Zavitinskoye halihazırda tükenmiş bir maden yatağı. Bu madende 1941 ile 1997 yılları arasında lityum çıkarıldı. Üretim atıklarından lityum çıkarılması planlanırken, Krasnoyarsk Kimya ve Metalurji Fabrikası’nın bu yöndeki lisans alma çalışmaları devam ediyor.
Kovyktinskoye, Rusya’nın doğusunda yer alan en büyük gaz alanı olma özelliğine sahip. İlintili tuzlu sularda bulunan lityumun çıkarılmasına yönelik tartışmalar son yıllarda devam ederken süreç 2022’de hızlandı ve Kovyktinskoye madeni Aralık 2022’nin sonlarında faaliyete geçirildi.
Lityum çıkarmayı da hedefleyen Rosatom bunu tuzlu sular yerine cevherlerden çıkarmayı planlıyor. Bu, örneğin, çoğunlukla spodümen (lityum alüminyum silikat) içeren Avustralya pegmatit yataklarında benimsenen yaygın bir uygulamadır.
Rusya’nın Murmansk bölgesinde yer alan pegmatit yatağı Kolmozerskoye maden yatağının en umut verici maden yatağı olduğuna inanılıyor. Rosatom bu maden yatağını Rus madenciliğinin önde gelen firması Nornickel ile ortaklaşa geliştirmeyi planlıyor. Nornickel CEO’su Vladimir Potanin, Nisan 2022’de Rosatom ile imzalan bir anlaşmaya yönelik, “Nornickel firmasının ürettiği ürünler uzun zamandır enerji depolama sistemlerinin üretilmesinde önemli bir rol oynamıştır. Metal yelpazemizi, önemli ve çok rağbet gören bir hammadde olan lityum ile genişleterek, batarya segmenti için kilit bir tedarikçi olarak konumumuzu güçlendirmeyi planlıyoruz” ifadelerini kullandı.
Kolmozerskoye yatağı için henüz madencilik lisansı verilmedi. 1 Temmuz 2022 itibariyle resmi verilere göre, Kolmozerskoye’deki P1 kategori kaynağı (en büyük olasılıkla çıkarılan kaynaklar), 152.600 ton lityum oksit, 1,215 ton tantal pentoksit ve 1.485 ton niyobyum pentoksit içeren 13,5 milyon ton cevher barındırıyor.
8 Şubat 2023’te, İhale Komisyonu kararına uygun olarak, Kolmozerskoye maden yatağı için yeraltı kullanım hakları, Atomredmetzoloto ve Norilsk nikel ortak girişimi olan Polar Lityum LLC’ye verildi. Rosatom ve Nornickel tarafından beklendiği gibi, Kolmozerskoye maden yatağındaki lityum hidroksitler ve/veya karbonatların çıkarılma kapasitesi, lityum karbonat eşdeğeri açısından yılda 45.000 tona ulaşabilir.
Bu nedenle, birkaç yıl içinde Rusya, mevcut yerel lityum talebini tam olarak ve hatta çok daha fazla şekilde karşılayacak büyük bir madencilik projesini hayata geçirmiş olabilir.
Dünyanın en önemli lityum üreticilerinden biri olan Rockwood Lityum şirketine göre, 25 kWh’lik bir otomobil pilinin yaklaşık 20 kg lityum karbonata ihtiyacı var. Kaba bir hesapla, 4 GWH batarya tesisinin yaklaşık 3.200 ton lityum karbonat gerektireceğini söylemek mümkün. Bu, Kolmozerskoye maden yatağının yıllık kapasitesinin buna benzer dört tesisin tedariki için yeterli olması gerektiğini ve diğer tüketicilere satış için daha fazla lityum kalacağını ifade eder.
Kolmozerskoye maden yatağı: Kesin veriler
Kaynak: Rus Kuzey Kutbu’nun katı mineral kaynakları (Fedorovsky Rus Maden Kaynakları Araştırma Enstitüsü tarafından yayınlanan kolektif çalışma)
Kolmozerskoye maden yatağı, 11’i tamamen saf olmayan toplam 70 pegmatit damarına (filon) sahip. Pegmatit cisimleri, yukarıdan ince (birkaç metre) bir Moraine tortu tabakası ile kaplı. Cevher kütleleri plaka benzeri bir şekle sahip olup, büyük damarlar 570 ila 1.680 m uzunluğunda ve 10 ila 50 m kalınlığındadır. Damarlar, en büyüğü iki saf olmayan blok Big Potchevak ve Small Potchevarak’tan oluşan paralel damar bölgeleri olarak gruplandırılmıştır. Li2O içeriği %0,8 ila 1,3 arasında değişir ve ortalama %1.14’tür. Maden yatağının açık maden ocağı şeklinde işletilmesi bekleniyor. Kolmozerskoye lityum cevherleri için flotasyon (yüzdürme) ve yerçekimi kuvvetinden yararlanarak ayırma yöntemi geliştirilmiştir.
