Rosatom nafaqat kichik, balki mikroreaktorlar segmentini ham rivojlantirmoqda. “Shelf-M” reaktorli moslama “temirda” mujassam bo’lishga eng yaqin turibdi. Biz reaktorning xususiyatlari va uni qurish istiqbollari haqida gapirib beramiz.
Konstruksiya xususiyatlari
“Shelf-M” ning issiqlik quvvati 35 MVt, elektr -10 MVt. Suv-suv reaktori bo’lgan integral turdagi reaktorli moslama. Yoqilg’i sifatida alyuminiy-kremniy qotishmasi bo’lgan silumin matrisasidagi uran dioksidi ishlatiladi. Yoqilg’i kampaniyasi sakkiz yil bo’ladi. “Shelf-M” ning uzunligi – 11 m, diametri – 8 m, reaktorli moslama bilan birgalikda to’liq tayyorlangan modulning og’irligi – 370 tonna. Moslamaning xizmat qilish muddati – 60 yil. Agar kerak bo’lsa, uni maydondan maydonga ko’chirish mumkin — masalan, barjada.
Rosatom va Rossiyaning maqsadli shimoliy hududlari ma`muriyatlari tomonidan yaratilgan ishchi guruhlar bosh ASMMni joylashtirish uchun mumkin bo’lgan joylarni aniqladilar. “Biz mumkin bo’lgan maydonlardan biriga nisbatan atom elektr stansiyasining shakli va dastlabki loyiha qarorlarini ishlab chiqmoqdamiz”, – dedi Dollejal nomidagi NIKIET(Rosatom tarkibiga kiradi) kam quvvatli atom stansiyalarning reaktorli moslamalari bosh konstruktori Denis Kulikov.
“Shelf-M” faol zonasi kanal sxemasiga muvofiq bajarilgan. Faol zona tuzilishi va va yoqilg’i kompozisiyasi atomli muzyorarlarda ishlatiladiganlarga o’xshaydi.
Bosh stansiya uchun issiqlik ajratuvchi element, element bo’yicha referentlikka ega. Qobiq materiali – o’zini yaxshi ko’rsatgan 42XNM xrom va nikelli qotishma, xoch shaklidagi tvelning geometrik xususiyatlari esa SM-3 va PIK tadqiqot reaktorlarida ishlatiladiganlarga o’xshaydi. Tvel tayanch variantining bosh konstruktori va texnologi Bochvar nomidagi noorganik materiallar instituti (VNIINM, Rosatomga kiradi).
“Shelf-M” maksimal quvvat darajasining taxminan 30% da birlamchi elektron sovutish suyuqligining tabiiy sirkulyasiya rejimida ishlashga qodir. NIKIET sirkulyasiyani faqat tabiiy jarayonlar orqali to’liq ta`minlash zarurligini ko’rmaydi, chunki moslama yig’ilgan holda tashilishi kerak, reaktor esa shu nuqtai nazardan oqilona umumiy xususiyatlarga ega bo’lishi kerak. Ammo “Shelf-M”dagi ba`zi xavfsizlik tizimlari tabiiy sirkulyasiyada tashkil etilgan: masalan, reaktorni favqulodda sovutish va sovutish tizimlari o’z vazifalarini bajarishi uchun elektr ta’minoti tizimlarini yoki nasoslarni talab qilmaydi.
Istiqbol sari ishlanmalar
NIKIET mutaxassislari reaktor moslamasining dastlabki loyihasini ishlab chiqmoqdalar, uni shu yoz oxirigacha yakunlashlari kerak. Keyin – energiya blokining asosiy tizimlari va jihozlarining texnik loyihalari uchun materiallarni ishlab chiqish.
Parallel ravishda reaktor moslamasi bo’yicha qabul qilingan texnik yechimlarni eksperimental asoslashga qaratilgan ITVTKIlari olib borilmoqda. Xususan, mutaxassislar reaktor moslamasida qo’shimcha usullar bilan yaratilgan yoki kompozit materiallardan tayyorlangan uskunalar elementlarining qo’llanilishini tahlil qiladilar. “Ish sohalaridan birida biz yetarlicha salmoqli tashqi qattiq bardoshli himoya qobig’ining tuzilish materialini kompozit bilan almashtirish imkoniyatini qidirmoqdamiz. Bu kapsulaning mexanik va mustahkamlik xususiyatlarini saqlab, yetkazib berish modulining og’irligini bir necha o’n tonnaga kamaytirishi kerak”, – deya izohlaydi Denis Kulikov.
Bundan tashqari, seriyali bloklar uchun yangi turdagi tvellar ishlab chiqish uchun ITVTKIlar olib borilmoqda. Bu “Luch” IIChB (Rosatomning bir qismi) tomonidan ishlab chiqilgan bimetalik issiqlik ajratuvchi element. Tvelning faol zonasi tuzilishi, issiqlik ajratuvchi yig’imlar turi va hatto tvelning geometrik xususiyatlari oldingidek qoladi, yoqilg’i kompozisiyasi sifatida esa niobiy qotishmasiga joylashtirilgan metalli uran iplari ko’rib chiqilmoqda. Shunga o’xshash texnologiya yordamida, faqat sirkoniydan ishlab chiqarilgan tveldan Qozog’iston IVG.1M tadqiqot reaktorining faol zonasi yig’ilgan.
Masofada boshqarish
Shuningdek reaktor moslamasini robotlashtirish konsepsiyasi ham ishlab chiqilmoqda. Xodimlar ish paytida reaktor moslamali himoya qobig’iga kirish imkoniyatiga ega emasliklari sababli, ko’plab texnologik operatsiyalar robot manipulyatorlar tomonidan bajarilishi kerak.
“Robototexnik komplekslarning muhim tarkibiy qismlarining maketlarini ishlab chiqarish va ularni ish muhitida sinovdan o’tkazishni boshlash rejalashtirilgan. Va eng qiziq narsa, mening fikrimcha, masofaviy operatorlik–dispetcherlik boshqaruv tizimini yaratishdir. Biz uni asosiy atom elektr stansiyasida to’liq amalga oshira olmaymiz, u oddiy ish joylaridan boshqariladi. Ammo tizimni takroriy rejimda sinab ko’rganimizdan va uning ishonchliligi va xavfsizligini bosh blokda tasdiqlaganimizdan so’ng, biz qismlarda amaliy boshqaruvni masofaviy qilishga umid qilamiz”, – deydi Denis Kulikov.
Bozordagi o’rin
Bitta quvvati 10 MVt gacha bo’lgan atom energiyasi manbalariga ehtiyoj juda katta. O’rta muddatli istiqbolda ularning roli – atomli va organik yoqilg’ining tamom bo’lgan ishlab chiqarish quvvatlari zaxirasini almashtirish va markazlashtirilmagan energiya ta’minoti bilan chekka hududlarda yangi sanoat obyektlari uchun mahalliy ishlab chiqarish markazlarini yaratishdir.
“Shelf-M” bo’yicha rejalar
2024 – yil – reaktor moslamasi va atom stansiyasi energiya blokining asosiy jihozlari texnik loyihasini ishlab chiqishni yakunlash. Maydonda ish boshlanishi.
2026 – yilgacha – konstruksiyaning asosiy bog’lamalari va elementlarining resurs sinovlarini yakunlash.
2027 – yilga – uskunalarni joylashtirish joyiga yetkazib berishning boshlanishi.
2030 – yil – jismoniy ishga tushirish, quvvatni ishga tushirish va sanoatchilik ishga tushirish.
2032 – yil – “Shelf-M” bilan ikkinchi va keyingi quvvat bloklarini yaratishning boshlanishi.
