Iyul oyining o’rtalarida “Akkuyu” AES qurilish maydonchasiga to’liq ko’lamli trenajyor – Turkiyadagi birinchi atom stantsiyasi boshqaruv bloklarining aniq nusxasi yetkazib berildi. Ularda atom elektr stantsiyasining tezkor xodimlari o’qitiladi, litsenziyalanadi va malakasini oshiradi. Rosatom tarkibida atom stantsiyalari uchun trenajyorlar bir nechta kompaniyalar tomonidan yaratilgan – bu davlat korporatsiyasi uchun muhim vakolatlardan biridir.
Akkuyu uchun to’liq miqyosli trenajyor – bu dasturiy ta`minot va texnik kompleks, quvvat va boshqaruv tizimlarining raqamli egizagi. Uning uchun uskunalar energiya bloklarining dizayn hujjatlariga muvofiq yaratilgan – trenajyorning barcha qurilmalari, kalitlari va boshqaruv panellari to’plami, joylashuvi, o’lchami, shakli va rangi bo’yicha haqiqiysi bilan bir xil. Bu xodimlarning xatosiz reaktsiyalarini ishlab chiqish uchun muhimdir. Monitorlar va ko’rsatkichlardagi ma`lumotlar ham haqiqiyga o’xshaydi. “Amaliy mashg’ulotlar atom stantsiyasi to’g’ridan-to’g’ri ishga tushirilgunga qadar real sharoitlarga imkon qadar yaqin bo’lgan har qanday vaziyatda xodimlarning harakatlarini ishlab chiqishga imkon beradi”, – deya izoh berdi Akkuyu yadro bosh direktori Anastasiya Zoteyeva.
Trenajyorni “Atom stantsiyalarini ishlatish bo’yicha butun Rossiya ilmiy-tadqiqot instituti” (VNIIAES, Rosatom tarkibiga kiradi) ishlab chiqargan. Trenajyorning ishlashi atom stantsiyasining real vaqt rejimidagi barcha ish rejimlarini taqlid qiluvchi murakkab matematik modelga asoslangan.
Sal avvalroq, shu yilning iyun oyida “Akkuyu” ga analitik trenajyor olib kelingan. “Analitik trenajyor to’liq miqyosli kabi real vaqt rejimida ishlaydigan bir xil to’liq quvvatli blok modelidan foydalanadi. Ushbu model VNIIAESda modellashtirish uchun hech qanday xorijiy kodlardan foydalanmasdan, to’liq Rossiya dizayn tizimi asosida yaratilgan va barcha Rossiya va xorijiy talablarga javob beradi”, dedi “VNIIAES” atom elektr stantsiyasining ishlashini texnik qo’llab-quvvatlash uchun modellashtirish vositalarini ishlab chiqish bo’limi rahbari Viktor Chernakov. Analitik trenajyor va to’liq miqyosli trenajyor o’rtasidagi asosiy farq shundaki, undagi masofadan boshqarish pultlari va boshqaruv panellari haqiqiy emas, balki sensorli monitorlarda grafik shaklda ko’rsatiladi.
“Akkuyu” ning bo’lajak operatorlari o’tgan yildan beri atom elektr stantsiyalarini to’liq miqyosli va analitik trenajyorlarda boshqarish ko’nikmalarini oshirib kelmoqdalar. Leningrad AESda va VNIIAESda o’qidilar. Xususan, VNIIAESda AES boshqaruvi blok qalqonining yetti guruh muhandis-mutaxassislari kursni o’tashdi. Ular orasida Rossiya atom olimlari va turk mutaxassislari – “atom energetikasi” mutaxassisligi bo’yicha tahsil olgan Rossiya universitetlarining bitiruvchilari bor. O’qishni tugatgandan so’ng, VNIIAESda turgan trenajyorlar demontaj qilindi va Akkuyuga yuborildi. U yerda ular yana yig’ilib, o’quv markazi binosi tayyor bo’lganda foydalanishga topshiriladi. Montajdan so’ng foydalanishga ruxsat berish bo’yicha nazorat operatsiyalari o’tkaziladi.
“Akkuyu” dan tashqari, VNIIAES RBMK, VVER-440, VVER-1000 va VVER-1200 reaktorli stantsiyalar uchun, ya`ni kichik AESlar (Bilibinskaya va PATES) dan tashqari Rossiyaning barcha AESlari uchun to’liq ko’lamli va analitik trenajyorlar yaratadi.
Shuningdek, VNIIAES atom stantsiyalarining raqamli egizaklarini ishlab chiqadi. “Virtual-raqamli AES” dasturiy-texnik kompleksi 2020-yil mart oyida sanoat foydalanishga topshirildi. U 300 dan ortiq AES tizimlarining ishlashini modellashtiradi va 3,5 milliondan ortiq o’zgaruvchilarning hisob-kitoblarini amalga oshiradi. 2021-yil fevral oyidan boshlab VNIIAES ikki turdagi reaktor qurilmalari – “RITM-200” va “SHELF” bilan raqamli ASMM egizagini yaratmoqda.
“Virtual ASMM” ni sinovdan o’tkazish va kompleksni foydalanishga topshirish 2024-yilga rejalashtirilgan.
Rosatom tarkibida atom stantsiyalari uchun trenajyorlarni nafaqat VNIIAES, balki “JET” muhandislik-texnik markazi «(JET MTM) ham ishlab chiqadi. Kompaniya 2020-yilda davlat korporatsiyasi tarkibiga kirdi. Rossiya dizaynidagi xorijiy atom elektr stantsiyalarida ishlaydigan deyarli barcha trenajyorlarni (Xitoyda ikkita trenajyor, Hindiston, Belarus va Bangladeshda bittadan) JET MTM yetkazib berdi. Xitoyning “Tyanvan” AESning 7- va 8-bloklari uchun yana bir trenajyor shu yilning may oyida jo’natildi. Rejaga ko’ra, u 2024-yilda jo’natilishi kerak edi, lekin xodimlar ishga tayyorgarlik ko’rish uchun qo’shimcha vaqtga ega bo’lishlari uchun uni muddatidan oldin jo’natishdi. “Syuydapu” atom elektr stantsiyasining 3- va 4-bloklari uchun yana bir trenajyor ham 2024-yil boshida muddatidan oldin jo’natishga tayyorlanmoqda.
Shuningdek, JET MTM Vengriyada to’liq miqyosli Paksh-1 trenajyorini modernizatsiya qiladi va Misrning “El-Dabaa” va Rossiyaning Kursk 2-AES uchun trenajyorlarni ishlab chiqaradi.
Kompaniya faoliyatining yana bir yo’nalishi – boshqa turdagi elektr stantsiyalari uchun trenajyorlar va raqamli egizaklarni yaratish. Masalan, joriy yilning aprel oyida Minskda TIBO-2023 forumi doirasida JET MTM “Belenergo” va “Belenergoremnaladka” kompaniyalari bilan to’liq ko’lamli trenajyorlarni joriy etish va Belarus energetika vazirligining energetika obyektlarida raqamli egizaklarni targ’ib qilish to’g’risida bitim imzoladi. Shuningdek, hamkorlik elektr stantsiyalarining texnologik tsexlari xodimlarini tayyorlash, malakasini oshirish va energetika uskunalarini ishga tushirishning eng yaxshi amaliyotlarini joriy etishni nazarda tutadi.
