Atom energiyasi agentligi (NEA, OECP tuzilmasi) «Kichik modulli reaktorlar. Ikkinchi nashr» ni chiqardi. Unda ASMM segmentidagi ishlarning hozirgi holati ko’rsatilgan, ma’lumotlar turli parametrlar bo’yicha tuzilgan. Agar Rossiya ASMM loyihalari va texnologiyalariga tegishli bo’lgan ma’lumotlarda muhim noaniqliklarni o’z ichiga olmaganda, bu nashr investitsiya kompaniyalari menejerlari uchun ma’lumotnoma sifatida tavsiya etilishi mumkin bo`lar edi, ammo bu noaniqliklar ushbu segmentda yetakchi o’rinni egallaydilar
Ikkinchi nashr uchun NEA mutaxassislari butun dunyo bo’ylab 98 ta ASMM loyihasini aniqladilar. Ammo ularning 56 tasi ni tahlil qilishdi: «Bular kichik modulli reaktorlar bo’lib, ular haqida kerakli ma’lumotlar erkin mavjud va ularni baholash mumkin edi, ishlab chiquvchilar ham baholashda ishtirok etishga tayyor edilar». Boshqalarga faol rivojlantirilmayotgan, kadrlar va moliyaviy resurslar mavjud bo’lmagan yoki ish bekor qilingan yoki noma’lum muddatga to’xtatilgan ASMM texnologiyalari kiradi. ASMM texnologiyalari tavsifining ushbu nashrida keltirilgan hisob-kitoblar 2023 yil 10-noyabrgacha erishilgan natijalarga asoslanadi.
ASMM ma’lumotlari turli asoslarga ko’ra tuzilgan: konsepsiyadan foydalanishga qadar loyihaning tayyorlik darajasi, mamlakatlar bo’yicha geografiya, joylashtirish joylari egalari, har xil turdagi reaktorlar uchun yoqilg’ini boyitish darajasi, sovutish suvi turlari, foydalanish usullari va qo’shimcha foydalanish imkoniyatlari.
Metodologiyaning xususiyatlari
Birinchidan, allaqachon ishlatilayotgan ASMMlar soni haqidagi bayonot ajablantiradi: «Hozirgi vaqtda uchta kichik modulli reaktor qurilgan va ishlamoqda: Xitoyda faol zonali VTGR( HTR-PM), Rossiyada suzuvchi KL-40S reaktori va Yaponiyada yuqori haroratli sinov reaktori (HTTR)». Oxirgisi tadqiqot reaktorlariga kiradi. Biroq, tadqiqot reaktorlari ASMMlar qatoriga kiritilmagan, ularga faqat energiya reaktorlari, shu jumladan namuna reaktorlari kiradi. Agar tavsif mualliflari ularni umumiy tasnifga kiritishni niyat qilgan bo’lsalar, unda tadqiqotda hech bo’lmaganda Dimitrovgradda Rosatom quradigan va manfaatdor tomonlarni tadqiqotlarda ishtirok etishga taklif qiladigan ko’p maqsadli tezkor tadqiqot reaktorini (MTTR) hisobga olish kerak bo’ladi.
Savdo kemalarini kichik reaktor texnologiyalarini qo’llash mumkinligi haqidagi bayonotga ham savollar mavjud. Shu nuqtai nazardan, hech bo’lmaganda Rosatomga tegishli dunyodagi yagona atom elektr stantsiyasi bilan jihozlangan “Sevmorput” lixterovozini hisobga olish kerak. Lixterovoz Shimoliy dengiz yo’li bo’ylab reyslarni muvaffaqiyatli amalga oshiradi va yuklarni belgilangan portlarga yetkazib beradi.
Shuningdek, tavsifda RITM-400 reaktor qurilmasi tilga olinmagan. Birinchi reaktorlar «Rossiya» muzyorariga («Lider» loyihasi) o’rnatiladi, asosiy uskunalar va reaktorni boshqarish tizimlari ishlab chiqarilmoqda. Shuningdek, «Nornikel»da RITM-400 reaktori bilan yer usti ASMMni yaratish variantlari muhokama qilinmoqda, tomonlar niyat va hamkorlik to’g’risida bitim tuzdilar.
Va nihoyat, asosiysi: tavsifda Rosatomga kiruvchi Energiya texnikasi ilmiy-tadqiqot va konstruktorlik instituti tomonidan ishlab chiqilgan “SHELF-M” reaktor qurilmasi bilan yer usti ASMM loyihasi tilga olinmagan. Uni Rosatomga kiruvchi N.A.Dollejal nomidagi Energiya texnikasi ilmiy-tadqiqot va konstruktorlik instituti (NIKIET) tomonidan ishlab chiqqan. «Atomekspo-2024» forumida «Rusatom Oversiz» kompaniyasining bosh direktori Yevgeniy Pakermanning so’zlariga ko’ra, «Shelf» loyihasi bo’yicha reaktor qurilmasining texnik loyihasi va ushbu texnologiyadan foydalanish bilan bog’liq ko’plab ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlari bajarilgan. Loyihani ochish to’g’risida qaror bu yil qabul qilinishi kerak. Stantsiyani joylashtirish uchun turar joy mintaqasi (Chukotka) va eng yirik iste’molchilar allaqachon aniqlangan. “Shelf-M” stansiyasi Sovinoye konidagi oltin konini va unga tutash istiqbolli uchastkalarni elektr energiyasi bilan ta’minlaydi.
Shuni ham ta’kidlash kerakki, tavsifda NEA NIKIET negadir mustaqil tuzilma, BREST-OD-300 reaktor qurilmasini ishlab chiquvchi sifatida ko’rsatilgan. NIKIET, yana takrorlaymiz, Rosatom tarkibiga kiradi.
Umuman olganda, Rosatom turli bosqichdagi kamida o’nta kam quvvatli atom stansiyalari loyihalarini ishlab rivojlantirmoqda.
Baholash doirasi
Loyihalarni tavsiflash uchun tavsif mualliflari oltita konsentrik halqaga va oltita sektorga bo’lingan doiradan foydalanishni taklif qilishdi. Har bir sektor loyihaning ma’lum bir parametrini tavsiflaydi. Birinchisi-berilgan litsenziyalar: «Litsenziyalarni olishda taraqqiyotni baholash mezonlari xalqaro litsenziyalash standartlariga to’liq mos keladi, shu jumladan, ruxsatnomalarni olishdan oldingi bosqichda tartibga soluvchi organlar bilan o’zaro aloqalar, loyihani tasdiqlash, qurilish va foydalanishga ruxsatnomalar berish hisobga olinadi. Bir vaqtning o’zida bir nechta mamlakatlarda litsenziyalanadigan MMR loyihalariga qo’shimcha ballar beriladi (bosqichdan qat’iy nazar)».
Ikkinchisi-joylashtirish maydoni: «Joylashtirish uchun maydoncha mavjudligini baholash mezonlari maydoncha egalari tomonidan qabul qilingan qarorlarni va platformalarning MMR qurilishiga litsenziya tayyorligini hisobga oladi. Bir vaqtning o’zida bir nechta maydonchalarda (bosqichdan qat’i nazar)yutuqlarga erishgan MMR loyihalariga qo’shimcha ballar beriladi».
Uchinchisi-moliyalashtirish: «Moliyalashtirishni baholash mezonlari reaktor ishlab chiquvchilarining ommaviy bayonotlarini va ommaviy moliyalashtirish hisobotlarini hisobga oladi».
To’rtinchisi-ta’minot zanjiri: «Ta’minot zanjirining tayyorligini baholash mezonlari o’zaro anglashuv memorandumlarida, tuzilgan shartnomalarda va rasmiy hamkorlik shartnomalarida, yetkazib beruvchilar yoki loyiha, sotib olish va qurilish kompaniyalari bilan qo’shma korxonalar yoki konsortsiumlarda aks ettirilgan majburiyatlarning o’sishini hisobga oladi».
Beshinchisi-ishtirok etish: «Ishtirok etish mezonlari MMR loyihasi bilan bog’liq odamlar va jamoalar bilan o’zaro aloqalar sonini aks ettiradi, bu o’zaro anglashuv memorandumlari, loyihani qo’llab-quvvatlash uchun ommaviy bayonotlar, jamoatchilik bilan uchrashuvlar yoki olingan foyda bilan bo’lishish to’g’risidagi bitimlar bilan tasdiqlanishi kerak».
Oltinchi-yoqilg’i: «Ushbu sohadagi yutuqlarni baholash mezonlari zarur yoqilg’ini tijorat yetkazib berishda erishilgan yutuqlarga asoslanadi. Amaldagi litsenziyalangan yoqilg’i ishlab chiqarish zavodi paydo bo’lganda, u ishlaydigan stansiyalarda ishlatilgan boshqalar bilan taqqoslaganda ko’rib chiqiladi. Ushbu yetuklik darajasidagi MMR uchun keyingi bosqichlar yoqilg’i yetkazib berish bo’yicha shartnomalar tuzish va ma’lum bir yoqilg’i bilan reaktorni ishlatish uchun litsenziya olish bo’ladi».
Baholash mezonlari ro’yxati haqiqatan ham kam quvvatli atom stansiyasini yaratish muvaffaqiyatiga ta’sir qiluvchi asosiy masalalarni qamrab oladi. Biroq, mezonlarning mazmuni savollar tug’diradi. Masalan, har qanday bosqichda turli xil maydonlarga joylashtirish bo’yicha kelishuvlarni aniq bonus deb hisoblash mumkinmi? Bu yerda Westinghouse misolini eslash mumkin. Kompaniya ikkita katta blokli uchastkada qurilishni oplolmadi, Shuning uchun Virgil C Summer loyihasi to’xtashga majbur bo’ldi.
NuScale mojarosini eslasak, turli mamlakatlarda litsenziyalash bonuslari haqidagi tezis ham noaniq ko’rinadi. Kompaniya litsenziyalash uchun bitta loyihani taqdim etdi va keyinchalik litsenziyalashni rejalashtirgan boshqa loyihani qurishni taklif qildi. Biroq, o’tgan yilning noyabr oyida Aydaxodagi laboratoriya maydonchasida Amerika AFMM ni yaratish loyihasi to’xtatildi, ishtirokchilar NuScale-ni chalg’itishda ayblashdi. Shu fonda, boshqa mamlakatlarda ASMM yaratish uchun NuScale takliflarining etikasi hech bo’lmaganda munozarali ko’rinadi.
Ishtirok etish darajasi mezonlari ham savollar tug’diradi. Loyiha eng yuqori bahoni «fuqarolik jamiyatini jalb qilishning o’n yoki undan ortiq holatlari mavjud bo’lganda» oladi.
Birinchidan, nima uchun o’nta ekanligi aniq emas. Ikkinchidan, ishtirok etish birligi nima deb hisoblanishi aniq emas. Ushbu mavzu bo’yicha taysifda quyidagilar ko’rsatilgan: «Yadro bo’lmagan yirik ommaviy axborot vositalarida eslatmalar (videolar, podkastlar yoki intervyular), shuningdek o’zaro anglashuv memorandumlari, loyihani qo’llab-quvvatlovchi ommaviy bayonotlar, jamoatchilik bilan uchrashuvlar, manfaatdor tomonlarning quyidagi guruhlari tomonidan olingan imtiyozlardan birgalikda foydalanish to’g’risidagi bitimlar ko’rib chiqiladi: milliy hukumatlar, mintaqaviy hukumatlar, mahalliy o’zini o’zi boshqarish organlari, kasaba uyushmalari, nodavlat tashkilotlar, fuqarolik jamiyati tashkilotlari, jamoat tashkilotlari, universitetlar, oxirgi foydalanuvchilar va iste’molchilar, maslahat kengashlari». Shu o`rinda bir misol: Pevekdagi PATES ko’magida pravoslav cherkovi qurilgan. Uni bitta jalb qilish birligi debmi yoki bir nechta birlik deb hisoblash kerakmi?
Shuni ham ta’kidlashni istardimki, BREST-OD-300 loyihasining «ishtirok etish to’g’risida ochiq tasdiqlangan manbalardan yangi ma’lumotlarning yo’qligi» haqidagi bayonot ishlarning haqiqiy holatini aks ettirmaydi. BREST-OD-300 Rosatom yoqilg’i divizionining tarkibiga kiruvchi Severskiy kimyo kombinati (SKK) maydonchasida qurilmoqda, shuning uchun hech bo’lmaganda Severskda har ikkala tashkilotning faoliyatini hisobga olgan holda jalb qilish chuqurligini darajasini aniqlash kerak. BREST-OD-300 ni SKK va yoqilg’i divizionidan alohida ko’rib chiqish, uni ko’p blokli AESning har bir bloki uchun aniqlashga urinish kabi ma’nosizdir. E’tibor bering, SLK – bu monoshahardagi shaharni tashkil etuvchi korxona (kompaniya shaharchasi), shuning uchun uning shahar hayotiga jalb qilish darajasi o’nlab yillar davomida maksimal darajada bo’lgan.
IYY ichun “WISARD”
NEA «kichik va istiqbolli reaktorlarning ishlatilgan yadro yoqilg’isini kompleks boshqarish» qo’shma loyihasini taklif qildi:
«NEAning kichik va istiqbolli reaktorlarning chiqindilarni kompleks boshqarish bo’yicha qo’shma loyihasi (WISARD) noyob imkoniyatdan foydalanishga va bunday reaktorlarning hayot siklining boshidanoq IYY bilan ishlashga kompleks yondashuvni ishlab chiqishga qaratilgan. <...> WISARDning maqsadli platformasi AESning butun hayoti davomida manfaatdor tomonlar o’rtasida hamkorlik va tushunishni rivojlantiradi, bu muvaffaqiyatli va barqaror dasturni ishlab chiqish uchun kalit bo’ladi». Bunday platformani yaratish g’oyasi, albatta, qiziqarli, foydali va istiqbolli. Ammo agar platformada ishtirok etish faqat OESR mamlakatlari bilan cheklangan bo’lsa, unda, ehtimol, boshqa mamlakatlar kichik reaktorlar uchun IYY bilan ishlash tizimlarini mustaqil ravishda rivojlantiradilar yoki boshqa birlashma doirasida shunga o’xshash platformani tashkil qiladilar. Masalan, BRIX.
Shu bilan birga, kichik reaktorlar segmentida IYYni boshqarish rivojlanishning dastlabki bosqichida, tadqiqotda bu qayd etilgan: «ASMM loyihalarini IYY bilan ishlashni rejalashtirish va ularning muddati tugaganidan keyin IYYni yo’q qilishga tayyorligini baholash uchun ochiq tasdiqlangan manbalardan yetarli ma’lumot yo’q edi. NEA ning kichik modulli reaktorlar bo’yicha tadqiqotining kelajakdagi nashrlari ushbu sohadagi taraqqiyotni baholash metodologiyasi va mezonlarini ishlab chiqishi kutilmoqda».
ASMMga kirish
Umuman olganda, agar Rossiya loyihalari to’g’risidagi ma’lumotlar to’g’ri bo’lsa, tavsifni ASMM rivojlanish konteksti, segmentdagi loyihalar bilan tanishishi va ularni bir nechta muhim xususiyatlar bo’yicha taqqoslashi kerak bo’lgan moliyaviy tashkilotlar uchun tavsiya etilishi mumkin, va birinchi taxminda, ma’lum bir texnologiya yoki loyihaga sarmoya kiritishga arziydimi degan savolga javob berish kerak. Hisobotda atom avlodining uchta asosiy afzalligi qayd etilgan bo’lib, ular Rosatom vakillari tomonidan ko’p yillar davomida turli joylarda muhokama qilingan: dekarbonizatsiya, narx barqarorligi va energiya ishlab chiqarishga qo’shgan hissasi.
«Kichik modulli reaktorlar dekarbonizatsiya maqsadlariga erishishda muhim rol o’ynaydi va ularning ahamiyati yanada oshadi», – deb ishonadilar hisobot mualliflari.
Shuningdek, ular atom sanoati oldida turgan qiyinchiliklarni qayd etadilar: yadroviy loyihalarni o’z vaqtida va byudjet doirasida amalga oshirish, raqobatbardosh stavkalar bo’yicha katta miqdordagi mablag’lardan foydalanish, sog’lom va barqaror ta’minot zanjirini ta’minlash, shuningdek, malakali ishchi kuchi bilan ta’minlash.
Ammo ASMMning afzalliklari ham bor: kichikroq o’lchamlari tufayli ular xavfsizroq, qurish osonroq, mutlaq raqamlarda ular nisbatan arzonroq. Bundan tashqari, ularni elektr tarmog’iga ulash osonroq, joylashtirish uchun ko’proq imkoniyatlarga ega va ko’pincha qo’shimcha dasturlar – issiqlik ishlab chiqarish (bu parametr PATESda amalga oshiriladi) va izotop ishlab chiqarish uchun imkoniyatlar mavjud.
Mualliflar AFMM ikkita imkoniyatga ega ekanligiga aminlar. «Kichik modulli va istiqbolli yuqori tayyor reaktorlar 2050 yilgacha uglerod neytralligiga erishishda katta ahamiyat kasb etadi va 2030 va 2040 yillarda tezlashishi kutilayotgan dekarbonizatsiya bo`yicha harakatlarini qo’llab-quvvatlaydi», – bu birinchisi. «Kichik modulli va istiqbolli reaktorlarning ommaviy qurilishi hozirda pastroq hamda elektr energiyasi, issiqlik va vodorod ishlab chiqarish uchun mo’ljallangan, 2040-yillarda ularning ommaviy boshlanishi mumkin, bu esa yadro yoqilg’isi aylanishini yaxshilash orqali uzoq muddatli barqarorlikni ta’minlaydi», – bu ikkinchisi.
