Rosatom Qozog‘istonda quriladigan birinchi yuqori quvvatli atom elektr stansiyasini barpo etish bo‘yicha xalqaro konsorsiumga rahbarlik qiladi. Sankt-Peterburg xalqaro iqtisodiy forumida davlat korporatsiyasi va Qozog‘iston Respublikasining Atom energiyasi agentligi loyihani tayyorlash va amalga oshirish bosqichlarini belgilovchi hujjatlarni imzoladilar.

Agentlik 14-iyun kuni Qozog‘istonning atom sanoatini rivojlantirish masalalari bo‘yicha idoralararo komissiyasi Rosatomning takliflarini eng maqbul va foydali deb topgani haqida ma’lum qildi.

Oldingi voqealar

Qozog‘istonda atom elektr stansiyasi qurish g‘oyasi o‘nlab yillar oldin paydo bo‘lgan bo‘lsa-da, yaqin vaqtlargacha bu masala muhokamalardan nariga o‘tmagan edi. Vaziyatning o‘zgarishiga bir necha omillar ta’sir ko‘rsatdi. Birinchidan, mamlakat jadal sur’atlar bilan rivojlanmoqda, shu bois unga tobora ko‘proq energiya talab etilmoqda. Jumladan, 2021-yilda elektr energiyasi ishlab chiqarish 114,45 milliard kVt/soatni, iste’mol esa 113,89 milliard kVt/soatni tashkil etgan bo‘lsa, 2022-yilda iste’mol ishlab chiqarishdan oshib ketdi (mos ravishda 112,94 milliard va 112,82 milliard kVt/soat). Bu tafovut ortib bormoqda: 2024-yilda ishlab chiqarish 117,9 milliard kVt/soatga yetgan bo‘lsa, iste’mol 120 milliard kVt/soatni tashkil etdi. Qozog‘iston energetika tizimi yangi ishlab chiqarish quvvatlariga muhtoj.

Ikkinchidan, jahon jamoatchiligining fikri atom elektr stansiyalari foydasiga o‘zgardi. So‘nggi yillarda dunyoning ko‘plab mamlakatlari va davlatlar birlashmalarida atom energetikasi barqaror rivojlanishga hissa qo‘shuvchi soha sifatida e’tirof etildi. Bu, avvalo, toza va arzon energiya ta’minotini kafolatlaydigan barqaror rivojlanish maqsadlariga erishishga ko‘maklashadi.

Qozog‘iston hukumati mamlakat aholisi orasida keng ko‘lamli tushuntirish ishlarini olib bordi. Ular xavfsizlik, ta’minot va tariflar barqarorligi hamda ekologik jihatdan maqbulligi haqida batafsil ma’lumot berdilar. 2024-yil oktyabr oyida atom elektr stansiyasi qurilishi masalasi bo‘yicha umumxalq referendumi o‘tkazildi. Unda ovoz berganlarning 71,12 foizi qurilishni qo‘llab-quvvatladi.

So‘ngra hukumat a’zolari dunyodagi yetakchi reaktor texnologiyalari yetkazib beruvchilarning rahbariyati bilan muzokaralar olib bordi, ularning ishlab chiqarish korxonalari va energetika inshootlarini ko‘zdan kechirdi. Xususan, Qozog‘iston vakillari joriy yilning yanvar oyida Rossiyaning «Petrozavodskmash» zavodi va Leningrad atom elektr stansiyasiga tashrif buyurishdi.

Barcha tashriflar natijasida to‘rtta mamlakatdan iborat potensial hamkorlar ro‘yxati tuzildi. Ular barchasi texnik va tijorat takliflarini taqdim etishdi. Bu takliflarga quyidagilar kiritilgan: qurilishning taxminiy qiymati, amalga oshirish muddati, moliyalashtirish modeli, uskunalar ishlab chiqarish va qurilish ishlarini mahalliylashtirish yondashuvlari, kadrlar tayyorlash va ilmiy-ta’lim salohiyatini rivojlantirish, yadro yoqilg‘i siklida hamkorlik qilish imkoniyatlari hamda ijtimoiy majburiyatlar.

Agentlik, «Qozog‘iston atom elektr stansiyalari» (QAES) kompaniyasi va Fransiyaning Assystem muhandislik guruhi birgalikda takliflarni baholash metodikasini ishlab chiqdi hamda uni taqdim etilgan hujjatlarga tatbiq etdi. Baholash natijalari Atom sanoatini rivojlantirish masalalari bo‘yicha idoralararo komissiyaga yuborildi.

Dastlabki baholashlar

«Biz Qozog‘istonning atom elektr stansiyasi qurilishi loyihasini amalga oshirishni boshlash to‘g‘risidagi qarorini ma’qullaymiz. Buning natijasida dunyodagi eng ilg‘or va samarali loyiha asosida, Rossiya texnologiyalariga tayangan holda, atom elektr stansiyasi barpo etiladi. III+ avlod VVER-1200 reaktorlari vaqt sinovidan o‘tgan muhandislik yechimlarini xalqaro xavfsizlik standartlariga to‘liq muvofiq ishlab chiqilgan eng zamonaviy faol va passiv himoya tizimlari bilan uyg‘unlashtiradi. VVER-1200 reaktorlari allaqachon Rossiyada va chet ellarda ishlamoqda – Rossiyada to‘rtta va Belarussiyada ikkita blok mavjud. Bu texnologiyani Vengriya, Misr, Turkiya, Bangladesh va Xitoy kabi hamkorlarimiz ham tanlab olishgan. Oldinda juda ko‘p ish turibdi va biz Rossiya hamda Qozog‘iston rahbariyatining yordam va qo‘llab-quvvatlashiga umid bog‘laymiz,» – deya xabarni Rosatom bosh direktori Aleksey Lixachyov sharhladi.

Qozog‘istonda bu qaror ijobiy aks-sado uyg‘otdi. Qozog‘iston elektr energetikasi uyushmasi quyidagicha bayonot berdi: «Atom elektr stansiyasi loyihasi Qozog‘istonning janubiy hududlaridagi elektr energiyasi taqchilligini bartaraf etishga, elektr energiyasi importiga bog‘liqlikni kamaytirishga, ob-havo sharoitlaridan qat’i nazar barqaror va oldindan bashorat qilinuvchi energiya ta’minotini ta’minlashga, sohaning investitsion jozibadorligini oshirishga hamda loyiha amalga oshiriladigan hududda yangi ish o‘rinlari yaratilishini rag‘batlantirishga qaratilgan.»

«Rossiya va Xitoy xalqaro konsorsiumlarda ishtirok etishda keng tajribaga ega, chunki ular bir loyihada turli ishlab chiqaruvchilarning uskunalarini samarali birlashtirishni biladi. Shu bilan birga, Rossiya chet ellarda atom elektr stansiyalarini qurish bo‘yicha eng yaxshi tajribaga ega. Bu tajriba murakkab milliy talablarga moslashish va mahalliy sanoat bilan hamkorlik qilishni o‘z ichiga oladi. Bu esa loyihani amalga oshirishda mahalliy mahsulotlar va xizmatlardan maksimal darajada foydalanish imkonini beradi,» – deya ta’kidladi Qozog‘iston Respublikasi Milliy yadro markazi bosh direktori Erlan Batirbekov qozog‘istonlik orda.kz nashriyotiga.

Birinchi qo‘shma qadamlar

Xalqaro iqtisodiy munozara forumida Aleksey Lixachev va Agentlik raisi Almasadam Satkaliyev Qozog‘istonda yuqori quvvatli atom elektr stansiyasini qurish loyihasi bo‘yicha asosiy tadbirlarni amalga oshirish yo‘l xaritasini imzoladilar. Unda muhandislik-qidiruv ishlarini o‘tkazish, EPC-shartnomani tuzish va loyiha hujjatlarini ishlab chiqish nazarda tutilgan. Bundan tashqari, «Qozog‘iston atom elektr stansiyalari» va «Rosatom»ning muhandislik bo‘linmasi «Atomstroyeksport» kompaniyalari o‘rtasida asosiy kelishuv imzolandi. Unda Olmaota viloyatining Jambil tumanida loyihani amalga oshirishda hamkorlikning asosiy tamoyillari belgilangan.

«Qozog‘istonda atom elektr stansiyasining qurilishi mamlakatning energetika sohasini barqaror rivojlantirish bo‘yicha kompleks strategiyaning bir qismi hisoblanadi. Biz yuqori darajadagi xavfsizlikni ta’minlash va ishlab chiqarishni mahalliylashtirish maqsadida hamkorlarimiz bilan yaqin va ochiq-oydin hamkorlik qilishga umid qilamiz,» deya sharh berdi Almasadam Satkaliyev.

Rossiya tomonidan davlat eksport moliyalashtirishini jalb etish bo‘yicha ishlar boshlab yuborildi. Konsorsiumni shakllantirish jarayoni davom etmoqda. «Xalqaro loyihalarni amalga oshirishda ’Rosatom’ doimo xorijiy yetkazib beruvchilar bilan keng ko‘lamli hamkorlikka tayanadi. Bu esa eng zamonaviy va buyurtmachi talablariga moslashtirilgan texnik yechimlardan foydalanish imkonini beradi,» deya ta’kidladi Aleksey Lixachyov.