Այս բաժնում մենք սովորաբար պատմում ենք միջուկային տեխնոլոգիաներւոմ և էլեկտրաէներգետիկայում առկա միտումների մասին: Սակայն, այս անգամ մենք կխոսենք «Ռոսատոմի» տեղի մասին՝ ռուսական ամեն ինչից «անկախություն ձեռք բերելու» միտումների (հիմնականում երևակայական) տեսանկյունից։ «Ռոսատոմից» աշխարհի կախվածության աստիճանի մասին հոդվածը հրապարակվել է փետրվարի վերջին Nature Energy ամսագրի կայքում։ Սակայն փաստերը վկայում, որ ճիշտ է խոսել պրագմատիզմի և բարի կամքի վրա հիմնված համագործակցության մասին։

Հոդվածը հրապարակվել է Nature Energy առցանց ամսագրի էջում։ Այն «առցանց ամենամսյա հրատարակություն է, որը հրապարակում է ժամանակակից էներգետիկ հետազոտությունների լայն շրջանակ՝ էլեկտրաէներգիայի արտադրությունից և բաշխումից մինչև էներգետիկ տեխնոլոգիաների և քաղաքականության ազդեցությունը հասարակության վրա»: Մենք չէինք կարող անտեսել նման ամսագրի վերլուծական հրապարակումը։

Հոդվածի ամենախելամիտ թեզը՝ գլոբալ միջուկային արդյունաբերության համար պետական ​​կորպորացիայի կարևորության մասին դրույթներն էին։ Նշվում է, որ Ռոսատոմի հիմնադրումից ի վեր նրա գործունեությունը միջուկային էներգիայի միջազգային շուկայում շարունակաբար աճել է՝ թույլ տալով նրան զբաղեցնել իր տեղը որպես առանցքային ծառայությունների առաջատար մատակարար։ 2007-ից 2017 թվականներին ռուսական ընկերությունը սկսել է 10 նոր ռեակտորների կառուցում, իսկ 2009-ից 2018 թվականներին ստացել է 31 պատվերներից 23-ը և նրան բաժին էր ընկնում աշխարհում կառուցվող բոլոր բլոկների շուրջ կեսը: Ռոսատոմը իր դուստր ձեռնարկության ՏՎԷԼ-ի միջոցով մատակարարում է միջուկային վառելիք՝ վերահսկելով աշխարհում փոխակերպման հզորությունների 38%-ը և ուրանի հարստացման կարողությունների 46%-ը, ինչպես նաև մատուցում է միջուկային օբյեկտները շահագործումից հանելու և ռադիոակտիվ թափոնները կառավարելու ծառայություններ: «Այսպիսով, 2000-2015 թթ. Ռուսաստանը հանդես է եկել որպես ատոմակայանների կառուցման, ռեակտորների և միջուկային վառելիքի մատակարարման, ինչպես նաև միջուկային օբյեկտների շահագործումից հանելու և ռադիոակտիվ թափոնների կառավարման վերաբերյալ միջազգային բոլոր համաձայնագրերի շուրջ կեսի կատարող: Միջուկային էներգիայի ոլորտում նրա հիմնական մրցակիցներն՝ Չինաստանին, Ֆրանսիային, Ճապոնիային, Հարավային Կորեային և Միացյալ Նահանգներին, ընդհանուր առմամբ բաժին էր ընկնում մնացած 40%-ը»,- նշում են հեղինակները։ Ո՛չ Ֆուկուսիմայի վթարը, ո՛չ էլ քաղաքական ցնցումները չազդեցին պետական ​​կորպորացիայի դիրքերի վրա։

Տարօրինակ է, սակայն, որ հեղինակներն առանց ակնհայտ պատճառի կանգ են առել 2018 թվականի վրա: Լրացնենք բացը. «Ատոմէներգոպրոմի» (համախմբում է պետական ​​կորպորացիայի քաղաքացիական ակտիվները) 2021 թվականի տարեկան հաշվետվության համաձայն՝ ընկերությունը համաշխարհային առաջատարն է արտասահմանում ատոմակայանների կառուցման (35 էներգաբլոկ) և հարստացման (համաշխարհային շուկայի 38%) նախագծերի քանակով, երկրորդ տեղում է ուրանի պաշարներով և դրա արդյունահանման ծավալով (համաշխարհային շուկայի 15%-ը) և երրորդը՝ միջուկային վառելիքի արտադրության շուկայում՝ 17% մասնաբաժնով։ Այդ ժամանակից ի վեր, չնայած Ռուսաստանի դեմ մի քանի հազար պատժամիջոցների ներդրմանը, միայն Ֆինլանդիան է հրաժարվել Ռոսատոմի հետ համագործակցությունից, իսկ էներգաբլոկների թիվը, որոնցում ներգրավված է պետական ​​կորպորացիան, նվազել է՝ հասնելով 34-ի։

Նշվում է նաև, որ Ռոսատոմի հիմնական առավելությունը կայանում է նրանում, որ նա կարող է աշխատել «մեկ պատուհանի» սկզբունքով` հանդես գալով որպես ծառայությունների ամբողջական փաթեթի միակ մատակարար: «Այն, թե ինչպես է Ռոսատոմը զարգացնում իր նախագծերը, նրան դարձնում է շահավետ գործընկեր միջուկային ոլորտում նորեկ երկրների համար: Պայմանագրերի կոնկրետ պայմանները տարբերվում են դեպքից դեպք, սակայն ընկերությունն իր վրա է վերցնում ողջ գործընթացը՝ ընդհուպ մինչև ատոմակայանի շահագործման պատրաստությունը և այն տեղացի միջուկային մասնագետներին փոխանցելը, որոնք նույնպես վերապատրաստված են Ռոսատոմի կողմից»,- ասվում է հոդվածում։ Եվ դա այդպես է։

Տրամաբանական կապի կորուստ

Սակայն, ըստ հեղինակների, Ռոսատոմի այս առավելությունները հնարավորություն են տալիս օգտագործել այն նախագծերը, որոնց նա մասնակցում է «քաղաքական ճնշում գործադրելու և իր ազդեցությունը աշխարհով մեկ տարածելու համար»։ Բայց, նախ, «Ռուսաստանը քաղաքական ճնշում է գործադրում» թեզը ուղղակիորեն չի բխում «Ռոսատոմն ունի առավելություններ» թեզից, նրանց միջև պետք է տրամաբանական անցում լինի, թեկուզ պարկեշտության համար։ Սակայն, այդպիսին չկա: Ավելին, հենց հաջորդ նախադասության մեջ հոդվածի հեղինակները մեջբերում են ճիշտ հակառակ թեզը. «Մինինը և Վլչեկը, ուսումնասիրելով Ռոսատոմի գործունեությունը և նրա հարաբերությունները ռուսաստանյան իշխանությունների հետ, պնդում են, որ պետական ​​կորպորացիան աշխատում է հիմնականում շահույթի համար՝ հիմնականում մնալով անկախ և գնալով ինքնաբավ»։ Իսկ Ռոսատոմի՝ բոլոր նախագծերն ավարտին հասցնելու «անկարողության» մասին Ս.Թոմասի վերը նշված հոդվածի ամփոփագիրը չի հաստատում կամ հերքում հայտարարած թեզը, այլ ընդամենը զրույց է այլ թեմայով։ Այսպիսով, կարելի է փաստել հոդվածում առկա թեզերի տրամաբանական ցրվածությունը, երբեմն նույնիսկ հակասությունը։

Սխալներ և անճշտություններ

Nature Energy ամսագրի հոդվածը պարունակում է բացահայտ սխալներ: Այսպիսով, «Տարապուր» ԱԷԿ-ը ներառված է Ռոսատոմի նախագծերի թվում։ Իրականում, դրա եռացող ջրի ռեակտորներով առաջին երկու բլոկները կառուցվել են ամերիկյան ընկերությունների կողմից։ Ծանր ջրի ռեակտորներով երկրորդ երկու բլոկները հնդկական են։

Հոդվածում նախ ասվում է, որ «Ռոսատոմը 73 տարբեր նախագծեր է իրականացնում 29 երկրում», իսկ մի քանի տող անց՝ «Ռուսական պետությունը միջուկային էներգետիկայի ոլորտում հարաբերություններ է հաստատել 54 երկրի հետ»։ Երկրորդ թիվն ավելի մոտ է ճշմարտությանը.

Հեղինակները նաև նշում են, որ 2022 թվականին Ուկրաինայում հատուկ ռազմական գործողությունը հրահրել է ատոմակայանների շինարարության չեղարկում ոչ միայն Ֆինլանդիայում, այլև Հորդանանում և Սլովակիայում։ Դա ճիշտ չէ։ Հորդանանում դեռ 2018 թվականին որոշեցին, որ իրենց պետք է ոչ թե ԱԷԿ, այլ ՓՀԱԿ, և մայիսին պայմանագիր ստորագրվեց Ռուսատոմ Օվերսիզ (Ռոսատոմի մաս) ընկերության հետ՝ ՓՀԱԿ ստեղծելու նախագծի մշակման վերաբերյալ։ Բանակցությունները շարունակվում են։ Իսկ Սլովակիայի միջուկային արդյունաբերության ներկայացուցիչները, հավանաբար, խիստ կզարմանային՝ կարդալով Nature-ի հոդվածը, քանի որ այս տարվա հունվարի 31-ին Սլովակիայի «Մոխովցե» ատոմակայանի երրորդ բլոկը՝ ВВЭР-440 ռեակտորով, միացվել է էներգացանցին։ Առջևում նմանատիպ չորրորդ բլոկի միացումն է։ Սա նշանակում է, որ ամբողջ 2022 թվականին Սլովակիան ավարտին էր հսացնում ռուսական դիզայնի բլոկների կառուցումը։

ճնշումը մյուս կողմից

Սլովակիայի հետ է կապված հոդվածում ևս մեկ միջադեպ։ Հեղինակները հիշեցնում են, որ Սլովակիան ընդունել է ռուսական ինքնաթիռները վառելիքով, չնայած ԵՄ երկրների կողմից սահմանված թռիչքների արգելքին։ Այս օրինակը պետք է հաստատի այն թեզը, որ «ՏՎԷԼ/Ռոսատոմի կողմից մատակարարվող ներկրվող միջուկային վառելիքից (ընդ որում շարունակվում են վառելիքի մատակարարումները Բուլղարիա, Չեխիա և Ֆինլանդիա, ինչպես նաև Լեհաստանի հետազոտական ​​ռեակտորի համար) կախվածությունը՝ զուգորդված ոչ ճկուն էներգետիկ համակարգով և միակ ատոմակայանի չափից մեծ մասնաբաժնով մեծացնում է խոցելիությունը մատակարարումների խափանումների նկատմամբ»։ Բայց այս օրինակը վկայում է ճիշտ հակառակը։ Սլովակիայի խոցելիությունը սրվել է ոչ թե վառելիքի մատակարարումներից կախվածության պատճառով, այլ ԵՄ-ի հակառուսական պատժամիջոցներից կախվածության պատճառով, որոնք փակել են երկինքը Ռուսաստանի ինքնաթիռների համար:

Մի քանի մանրամասներ Լեհաստանի հետազոտական ​​ռեակտորին վառելիք մատակարարելու մասին. պայմանագիրը կնքվել է 2015 թվականին (այսինքն՝ Ղրիմը Ռուսաստանի կազմ անցնելուց հետո)։ Մինչ այդ լեհական ռեակտորը աշխատում էր ֆրանսիական վառելիքով։ Հաշվի առնելով այս մանրամասները՝ պետք է ընդունել, որ պայմանագիրը միանշանակ պատմական ժառանգություն չէ, Լեհաստանը հնարավորություն ուներ ազատորեն ընտրել մատակարարին և ընտրեց Ռոսատոմը:

Հոդվածի հեղինակները գտել են Ռոսատոմի վառելիքի մատակարարման խափանման մեկ օրինակ, որը մեջբերված է The Insider պորտալի հոդվածում. «2005 թվականին տեղի է ունեցել մի միջադեպ, որը «նարնջագույն հեղափոխության» ֆոնին աննկատ է մնացել ռուսաստանյան և ուկրաինական ԶԼՄ-ների կողմից. Ուկրաինան  ստացել է խոտանված վառելիքային հավաքների խմբաքանակ՝ լցոնված մանր գնդակներով: Ռեակտորի մեջ դրանց բեռնումը պետք է առաջացներ դեֆորմացում, բայց ուկրաինացի մասնագետները ժամանակին հայտնաբերել են խոտանը և վերադարձրել արտադրողին: Պաշտոնապես դեֆեկտը բացատրել են Ռուսաստանում հոսքագծի խափանումով, որից հետո հետաքննությունը դադարեցվել է»:

Տվյալ փաստաևկը վկայում է, որ նույնիսկ «էներգետիկ զենքին» նվիրված հոդվածում հնարավոր չէ դեպքին վերագրել ավելին, քան տեխնիկական սխալմունք։ «Նարնջագույն հեղափոխության» համատեքստում էներգետիկայի և հատկապես միջուկային արդյունաբերության ոլորտում քաղաքական ճնշման նույնիսկ նվազագույն փորձն աննկատ չէր մնա։ Այժմ առաքման հիշատակումը (հոդվածը հրապարակվել է 2022 թվականի աշնանը) ոչ այլ ինչ է, քան ստվերների  թատրոն։

Այսպիսով, հոդվածում և դրա համար օգտագործվող աղբյուրներում, «Ռոսատոմի» ողջ պատմության ընթացքում ատոմային էներգիայի միջոցով Ռուսաստանի քաղաքական ճնշման որևէ համոզիչ օրինակ չի գտնվել։

Կա՞ արդյոք կախվածություն:

Հոդվածի առանցքը ռուսական դիզայնի ատոմակայաններից էլեկտրաէներգիայի մատակարարումների հիպոթետիկ մասնաբաժնի մասին ինֆոգրաֆիկան է, եթե հայտարարված բոլոր նախագծերն ավարտված լինեն մինչև 2040 թվականը, ինչպես նաև «Ատոմային էներգետիկայում Ռուսաստանի հետ համագործակցության մակարդակները» գնահատականների աղյուսակը: Այս աղյուսակները կծիծաղացնեն իրավիճակին քիչ թե շատ ծանոթ ցանկացած մարդու։ Ինչպե՞ս կարող է կողք կողքի կանգնել Թուրքիան, որտեղ Ռոսատոմը կառուցում է չորս բլոկային Աքքույու ԱԷԿ-ը, և Իսպանիան, որտեղ Ռոսատոմը ծրագրեր չունի, և Իսպանիայում համագործակցության մակարդակն ավելի բարձր է, քան Հայաստանում, որտեղ արդեն կա ռուսական նախագծման ԱԷԿ և նորը քննարկման փուլում է: Թող ներեն մեզ հեղինակները, բայց ներգրավվածության հաշվարկման մեթոդաբանությունը և դրա կիրառման արդյունքները հակասում են իրականությանը և, հետևաբար, պիտանի չեն կիրառման համար:

Ինչ վերաբերում է ինֆոգրաֆիկային, ապա այն ինքնին հետաքրքիր են: Բայց դրա վերաբերյալ մեկնաբանությունները նույնպես հարցեր են առաջացնում։ Ռուսական նախագծման ատոմակայաններից արտադրության բարձր տեսակարար կշիռ ունեցող երկրների վերաբերյալ պարբերությունում ասվում է «Եվրամիությունում և ՆԱՏՕ-ում իրենց գործընկերների զգալի մտահոգության» մասին, արտադրության միջին բաժին ունեցող երկրների վերաբերյալ պարբերությունում ՝ «որոշ միջազգային մտահոգության, առաջին հերթին Իսրայելում և Միացյալ Նահանգներում»: Տեքստից հետևում է, որ կախվածության աստիճանը որոշվում է ոչ այնքան գեներացման մասնաբաժնով, որքան երրորդ կողմերի մտահոգության աստիճանով։ Եվ սա արտացոլում է իրականությունը։

Ընդհանուր առմամբ, կախվածության գնահատականները հակասական են. մատակարարումների տեսակարար կշիռը բարձր է, իսկ փոխգործակցության մակարդակը՝ միջին. կարծես թե կախվածություն կա, բայց կա նաև Ուկրաինայի օրինակը, որը ցույց է տալիս, որ այն հաղթահարելի է. փոխգործակցության բարձր մակարդակի օրինակը միևնույն ժամանակ էլեկտրաէներգիայի մատակարարման ցածր մասնաբաժնի օրինակ է: Նման տեղեկություններից կարելի է անել միայն մեկ հասկանալի եզրակացություն՝ փոխգործակցության որակը, այսինքն՝ միջուկային էներգետիկ անվտանգության վրա հնարավոր ազդեցությունը, փոխկապակցված չէ ռուսական արտադրության բլոկներից էլեկտրաէներգիայի մատակարարումների ապագա ծավալների, և առավել ևս՝ քաղաքական ազդեցության հետ:

Եվ վերջում ամենակարևորի՝ էներգետիկ զենքի մասին։ Nature-ի հոդվածի հեղինակները միջուկային էներգետիկ զենքի իրենց ըմբռնման մեջ հիմնվել են Կարեն Սմիթ Շտեգենի հոդվածում տրված սահմանման վրա. «Էներգետիկ զենք» տերմինը նշանակում է, որ էներգիա մատակարարող պետությունն օգտագործում է իր ռեսուրսները որպես քաղաքական գործիք, որպեսզի կամ պատժի իր սպառողներին, կամ ստիպի (երբեմն երկուսն էլ)»:

Բայց ատոմակայանների կառուցման և միջուկային վառելիքի մատակարարման շուրջ ներկայիս իրավիճակը այլ է։ Զենքը, այսինքն՝ պատժի և հարկադրանքի քաղաքական գործիքը, օգտագործվում է և՛ հաճախորդների, և՛ մատակարարների դեմ՝ երրորդ ուժերի կողմից։ ԵՄ-ն փակում է երկինքը, և վառելիք գնող երկրները մատակարարման խնդիրներ են ունենում: ԱՄՆ-ը պատժամիջոցներ է սահմանում, և Ռուպուր ատոմակայանի համար բեռներով նավը չի կարող մտնել Բանգլադեշ: Սակայն, Ռոսատոմի աշխատակիցների և այլ երկրների միջուկային համայնքի ներկայացուցիչների պրոֆեսիոնալիզմի բարձր մակարդակի շնորհիվ ատոմակայանները շարունակում են կառուցվել, իսկ վառելիքը շարունակում է ապահովել մաքուր էլեկտրաէներգիայի մատակարումը ռուսական նախագծման ատոմակայաններից:

Պատժի և հարկադրանքի քաղաքական գործիքը կիրառվել է, օրինակ, բեռնափոխադրողների նկատմամբ, որոնք վառելիք են հասցրել Ռովնոյի ատոմակայան։ Նրանք մի ամբողջ ամիս որպես պատանդ էին պահվում, և արդյունքում նրանք՝ քաղաքացիական անձինք, փոխանակվեցին որպես ռազմագերիներ։ Վառելիքը, նկատենք, որից «կախված է Ռիվնոյի ԱԷԿ»-ը, չի վերադարձվել։

Որպես ամենաբարձր ռիսկը գնահատվող՝ մատակարարման հիպոթետիկ խնդիրների մասին խոսելիս, պետք է հիշել մի քանի կարևոր հանգամանք: Նախ, մենք բազմիցս նշել ենք, որ միջուկային վառելիքի ցիկլը տարբեր արագություններ ունի, քան ածխաջրածինների շուկայում և քաղաքականության մեջ: Վերալիցքավորումը տեղի է ունենում 12-24 ամիսը մեկ անգամ, և վառելիքը սովորաբար մատակարարվում է պլանավորված վերաբեռնումից մոտ մեկ ամիս առաջ, այսինքն, դուք միշտ կարող եք սպասել ամենասուր փուլի ավարտին: Բացի այդ, կա ակտիվ գոտի նույն վառելիքով վերակազմավորելու սկզբունքային հնարավորություն՝ բլոկի շահագործման ժամկետը մի քանի ամսով երկարացնելու համար: Երկրորդ՝ ատողները չեն կարողացել բացահայտել Ռոսատոմի կողմից հաճախորդի համար միտումնավոր խնդիրներ ստեղծելու դեպք՝ հանուն քաղաքական ճնշման և քաղաքական արդյունքի հասնելու՝ ոչ 2007 թվականից, ոչ ավելի վաղ։ Զրո վիճակագրություն:

Որոշ եզրակացություններ

Nature-ի հոդվածը լեզվաբանական մանիպուլյացիայի մի մասն է, որտեղ գործնական, առևտրային շահավետ փոխազդեցությունը կոչվում է «կախվածություն»՝ բառ բժշկական լեքսիկոնից իմաստի բացասական երանգներով: Կարելի է միայն խղճալ Nature-ի հեղինակներին, որոնք ներքաշվել են բառերի անհիմն շահարկման ու վնասակար հուզական լարվածության ստեղծման մեջ։

Հոդվածը պարունակում է հաշվարկներ և գնահատականներ: Բայց Ռոսատոմի վատ մտադրության և քաղաքական ճնշումների մասին վկայող փաստեր չկան։ Փաստերի բացակայության պայմաններում հոդվածում միտքը տատանվում է «Ռոսատոմը վտանգավոր է» և «Ռոսատոմից կախվածությունը չափազանցված է» թեզերի միջև՝ կենտրոնանալով «Ռոսատոմից հնարավոր է ազատվել, բայց դա երկար ժամանակ կպահանջի»։

Մեր կողմից կավելացնենք՝ և գումար։ Այն, որ առաքումները և, ընդհանրապես, Ռոսատոմի հետ համագործակցությունը շահավետ են առաջին հերթին կոմերցիոն և տեխնոլոգիական նկատառումներով, վկայում են Ռոսատոմի հաճախորդների մեկնաբանությունները։ Ահա մի թարմ օրինակ. Շվեդիայի թագավորական տեխնոլոգիական ինստիտուտի պրոֆեսոր և Blykalla ընկերության տնօրեն Յաննե Վալենիուսը, որը մշակում է կապարե ջերմակրիչով փոքր հզորության ռեակտոր, ռադիո Ekot-ին ասել է, որ Ռոսատոմի հետ համագործակցությունը ռեակտորի համար կառուցվածքային նյութերի փորձարկման հարցում սառեցվել է: Ռուսաստանում փորձարկման այլընտրանքը փորձարկումն է Բելգիայի հետազոտական ​​ռեակտորում, բայց դա կտևի ավելի երկար և կլինի եռակի թանկ: Սակայն  միջուկային ոլորտի շվեդ մասնագետները չեն ծրագրում հրաժարվել Ռուսաստանի հետ համագործակցությունից։ «Մենք սպասում ենք պատերազմի ավարտին»,- հայտարարել է շվեդ գիտնականը։

Պետք է օբյեկտիվորեն ընդունել, որ աշխարհում կան միայն ատոմային էներգետիկայում զարգացած տեխնոլոգիաներով մի քանի երկիր։ Եթե ​​մեկ այլ երկիր մտադիր է զարգացնել գեներացիյի մաքուր և հուսալի այդ տեզսակը, որը խթանում է տնտեսության զարգացումը, ապա կարող է անել դա ինքնուրույն, կամ գնել պատրաստի տեխնոլոգիա: Ընդ որում, նույնիսկ անկախ զարգացումը ենթադրում է համագործակցություն։ Չինաստանի պատմությունը և Շվեդիայի վերը բերված օրինակը ցույց են տալիս, որ միջուկային արդյունաբերությունը զարգանում է գործընկերությամբ: Եթե ​​հրաժարվում ես մի մատակարարից, անկախություն չես ձեռք բերում, ուղղակի կախվածության մեջ ես ընկնում մեկ այլ մատակարարից, հաճախ ի վնաս քեզ: Ինչպես է դա աշխատում, կարելի է տեսնել գազի օրինակի վրա. հրաժարվելով ռուսական գազից, եվրոպական երկրները ստիպված եղան գնել ավելի թանկ ամերիկյան հեղուկ գազը՝ խորացնելով ԱՄՆ-ից քաղաքական և ռազմական կախվածությունը նաև էներգետիկականով:

Եվ վերջինը․ Nature-ի հոդվածը հստակ ցույց է տալիս, որ Ռոսատոմի հետ համագործակցում են տարբեր պետություններ՝ տարբեր մայրցամաքներում տեխնոլոգիական զարգացման, քաղաքական կառուցվածքի և մշակույթի տարբեր մակարդակներով: Նրանք տարբեր տարիներին պայմանավորվել են համագործակցության մասին Ռոսատոմի հետ և մինչ այժմ շարունակում են պայմանավորվել. մենք պարբերաբար տեղեկացնում ենք մեր ընթերցողներին այդ պայմանավորվածությունների մասին: Եվ սրանք ամենահամոզիչ փաստերն են, որոնք վկայում են, որ Ռոսատոմի հետ համագործակցությունը գիտակցված և ազատ ընտրություն է։