Այս տարվա ապրիլին հրատարակվեց հհերթական «Կարմիր գիրքը»՝ Uranium 2024: Resources, Production and Demand («Ուրան. Ռեսուրսներ, արտադրություն և պահանջարկ 2024 թ․») զեկույցը, որը նվիրված է ուրանի արդյունահանման ոլորտին։ Հեղինակները եզրակացնում են, որ ոլորտի մեջ ցածր ներդրումների տարիները (երկրաբանական հետախուզություն, հանքերի շինարարություն և արտադրություն) ավարտվել են։ Ավելին, ներդրումների հոսքը շարունակում է աճել։ Գոյություն ունեցող ռեսուրսային բազան բավարար է մինչև 2050 թվականը բոլոր գործող և նախատեսվող ԱԷԿ-ը բնական ուրանով ապահովելու համար: Սակայն ատոմակայանները երկարաժամկետ հեռանկարում էներգիայով ապահովելու համար անհրաժեշտ է լրացուցիչ ֆինանսավորում:
Uranium 2024: Resources, Production and Demand զեկույցը հրապարակվում է երկու տարին մեկ։ Այն պատրաստում են Ատոմային էներգիայի միջազգային գործակալության (ԱԷՄԳ) և Ատոմային էներգիայի գործակալության (ԱԷԳ) մասնագետները։ Նոր համարում նրանք վերլուծում են 2021 և 2022 թվականների տվյալները: Այն նաև ներառում է որոշ տվյալներ 2023 և 2024 թվականների համար, տարբեր տարածաշրջաններում և ամբողջ աշխարհում տեղադրված ատոմային էներգետիկայի հզորության փոփոխությունների կանխատեսումներ, ինչպես նաև բնական ուրանի էներգաբլոկների կարիքների դինամիկան մինչև 2050 թվականը և դրանից հետո:
Այս բաժնում ուրվագծվում է 2021-2022 թվականների հիմնական միտումը. վերջին երկու տարիների ընթացքում ամբողջ աշխարհում հանքերի հետախուզման և շինարարության մեջ ներդրումները սկսել են աճել։ Այն շրջեց նախորդ մի քանի տարիների միտումը, երբ նման ծախսերը միայն նվազում էին։ Այսպիսով, եթե 2020 թվականին երկրաբանական հետախուզման և հանքավայրերի կառուցման ներքին ծախսերը կազմել են ընդամենը 380 միլիոն դոլար՝ ուրանի ցածր գների պատճառով, ապա 2022 թվականին՝ ատոմային էներգետիկայի նկատմամբ աճող հետաքրքրության պատճառով, դրանք աճել են մինչև 800 միլիոն դոլար։ 2023 թվականի նախնական տվյալները ցույց են տալիս աճ՝ մինչև 840 միլիոն դոլար։ Այնուամենայնիվ, սա դեռևս ցածր է տնտեսության և արդյունաբերության անկմանը նախորդող տարիներին ծախսված 1.5-2.1 միլիարդ դոլարից։
Ամբողջ աշխարհում աճում են նաև տեղական իրավասություններից դուրս հետախուզական ծախսերը։ 2020 թվականի 50 միլիոն դոլարից դրանք 2022 թվականին աճել են մինչև մոտավորապես 70 միլիոն դոլար։ 2023 թվականի նախնական տվյալները ցույց են տալիս, որ այս ծախսերը կազմել են 80 միլիոն դոլար։
Երկրաբանական հետախուզման և հանքարդյունաբերության ոլորտում ընդհանուր ներդրումների առաջատարներն են Կանադան, Չինաստանը, Ռուսաստանը, Հնդկաստանը, Նամիբիան և Ուզբեկստանը։ Այս երկրներին բաժին է ընկնում ներդրումների ընդհանուր ծավալի 90%-ը։
Ընդհանուր առմամբ, ուրանի ռեսուրսային բազան գործնականում անփոփոխ է մնացել նախորդ թողարկման համեմատ։ Ավստրալիան պահպանում է իր առաջատար դիրքը նույնականացված հանածո ռեսուրսների ընդհանուր ծավալի առումով։
Ուրանի 260 դոլար/կգ-ից ցածր արժեքի կատեգորիայում նույնականացված հանածո ռեսուրսների ընդհանուր քանակը կազմում է ավելի քան 7.9 միլիոն տոննա ուրան։ Դրանցից ողջամտորեն գնահատված ռեսուրսները (նրանց բաժինը ընդհանուր ծավալում կազմում է 60%) երկու տարվա ընթացքում աճել են 1%-ով, մինչդեռ ենթադրվող ռեսուրսները (նրանց բաժինը կազմում է մնացած 40%-ը) մնացել են մոտավորապես նույն մակարդակի վրա։ Մինչև $130/կգ ուրանի կատեգորիայում նույնականացված վերականգնվող պաշարները 2021 թվականի համեմատ նվազել են 3%-ով՝ հասնելով 5.9 միլիոն տոննա ուրան։ Մինչև $80/կգ ուրանի և մինչև $40/կգ ուրանի արժեքի կատեգորիաներում նվազումն ավելի նկատելի էր՝ համապատասխանաբար 6% և 14%։ Դա պայմանավորված է, առաջին հերթին, Բրազիլիայի և Ուզբեկստանի կողմից ձեռնարկված ռեսուրսների լայնածավալ վերագնահատմամբ։
Միայն չորս երկիր է հայտնել, որ ունի ուրանի 40 դոլար/կգ-ից ցածր արժեքով պաշարներ, որոնցից 75%-ը կենտրոնացած է Ղազախստանում։ Զեկույցի հեղինակները նշում են, որ ռեսուրսների վերագնահատումը և դրանց ավելի բարձր արժեք ունեցող կատեգորիա տեղափոխումը վերջին ժամանակների միտում է։
Հետաքրքիր տվյալներ են ներկայացված աղյուսակում՝ ուրանի պաշարների ծավալի ամենամասշտաբային փոփոխությունների պատճառներով։ Տվյալները կառուցված են ըստ երկրի և կատեգորիայի (հետազոտության աստիճան և արժեք): Այսպիսով, Ուզբեկստանում և ԱՄՆ-ում «Կարմիր գրքի» վերջին հրատարակությունների միջև ընկած երկու տարիների ընթացքում սպառվել է 40 դոլար/կգ-ից պակաս արտադրական արժեք ունեցող ուրանը։ Ուզբեկստանում ուրանի 260 դոլար/կգ-ից բարձր ինքնարժեքով պաշարները և սպառված պաշարները դուրս են գրվել, գնահատված ռեսուրսների մի մասը տեղափոխվել է հավաստիորեն գնահատված վերականգնվող ռեսուրսների կատեգորիա և այլն: Բոլոր վերագնահատումների արդյունքը կազմում է մինուս 67,700 տոննա ուրան: Որոշ երկրներ, ինչպիսիք են Բուլղարիան, Կամերունը և Պակիստանը, առաջին անգամ հայտարարել են ուրանի պաշարների մասին։ Եգիպտոսում և Սաուդյան Արաբիայում պաշարները ավելացան, վերջինիս փոփոխությունը պայմանավորված էր Ջաբալ Սայիդի ուրան-թորիումի հանքավայրում պաշարների ավելացմամբ։ Նամիբիայի ուրանի պաշարները՝ առաջին երեք արժեքային կատեգորիաներում, զգալիորեն աճել են՝ 41,200 տոննայով։
է՝ 43% մասնաբաժնով
Ղազախստանը աշխարհի ամենամեծ ուրանի արտադրողն
Հանքավայրերում ուրանի արտադրությունը 2021 թվականին հասել է նվազագույնի՝ կազմելով 47,361 տոննա։ Նվազման միտումը հիմնականում պայմանավորված էր Ղազախստանում և Կանադայում ուրանի արտադրության կրճատմամբ՝ շուկայական ցածր գների և համավարակի պատճառով, իսկ Ավստրալիայում՝ նաև Range հանքավայրում գործունեության կրճատմամբ։ Այս միտումը տևեց հինգ տարի և փոխվեց միայն 2022 թվականին։ Այն ժամանակ արտադրությունն աճեց 5%-ով՝ հասնելով 49,490 տոննա ուրանի։ Մեկ տարի անց՝ 2023 թվականին, աճը կրկնապատկվեց, և արտադրված ուրանի ծավալը հասավ 54,345 տոննայի։ Սակայն սա 14%-ով ցածր է 2016 թվականին գրանցված գրեթե 63 հազար տոննայի գագաթնակետային մակարդակից։
2022 թվականին աշխարհում բնական ուրան է արտադրել 17 երկիր, որոնցից ամենամեծ արտադրողը Ղազախստանն է՝ 43% մասնաբաժնով։ Այն արտադրել է երկու անգամ ավելի, քան Կանադան, Նամիբիան, Ավստրալիան և Ուզբեկստանը, որոնք զբաղեցնում են համապատասխանաբար երկրորդ, երրորդ, չորրորդ և հինգերորդ տեղերը խոշորագույն արտադրողների ցանկում։ Ռուսաստանը վեցերորդ տեղում է, Նիգերը, Չինաստանը և Հնդկաստանը՝ յոթերորդ, ութերորդ և իններորդ հորիզոնականներում։ Այս ինը արտադրողները ապահովում են աշխարհի ուրանի արտադրության 99%-ը։
2022 թվականին ուրանի արդյունահանման մեթոդների շարքում գերակշռել է հորատանցքային ստորգետնյա ալկալահանումը, կազմելով մոտ 60%։ Սակայն, 2023 թվականին այն նվազեց մինչև 55%՝ Կանադայում McArthur River ստորգետնյա հանքի վերագործարկման պատճառով։
«Կարմիր գիրք»-ում դիտարկվում է ատոմային էներգետիկայի զարգացման երկու սցենար՝ «ցածր» և «բարձր»։ Ատոմային էներգետիկայի համար ուրանի պահանջարկը գնահատվում է դրանց համաձայն։ Այսպիսով, 2023 թվականի հունվարի 1-ի դրությամբ ամբողջ աշխարհում գործում էր 438 ատոմային էներգաբլոկ՝ 394 ԳՎտ ընդհանուր էլեկտրական հզորությամբ։ Փորձագետների գնահատմամբ, դրանց շահագործման համար տարեկան պահանջվել է մոտ 59 հազար տոննա ուրան։ «Ցածր» սցենարի դեպքում ատոմային էներգաբլոկների ընդհանուր տեղադրված հզորությունը կաճի մինչև 574 ԳՎտ, և դրանք տարեկան կպահանջեն մոտ 90 հազար տոննա ուրան։ Բարձր սցենարի համաձայն՝ էներգաբլոկների ընդհանուր հզորությունը կաճի մինչև 900 ԳՎտ, իսկ դրանց համար անհրաժեշտ ուրանի ծավալը՝ տարեկան մինչև 142 հազար տոննա։
Ինչպես և սպասվում էր, Արևելյան Ասիան կցուցաբերի ամենաբարձր աճը՝ համապատասխանաբար 212 ԳՎտ կամ 354 ԳՎտ՝ ըստ «ցածր» և «բարձր» սցենարների։ Էականորեն կաճեն նաև ատոմային հզորությունները Կենտրոնական և Հարավային Ասիայում և Մերձավոր Արևելքում (այս տարածաշրջանները Կարմիր գրքում առանձնացված չեն). բարձր սցենարում մինչև 17.4 ԳՎտ, ցածր սցենարում՝ մինչև 7.4 ԳՎտ։ Հարավարևելյան Ասիայում ատոմային հզորությունները չեն հայտնվի «ցածր» սցենարի դեպքում, սակայն բարձր սցենարի դեպքում կաճեն մինչև 7 ԳՎտ։ ԵՄ-ից դուրս գտնվող եվրոպական երկրներում (որը ներառում է նաև Ռուսաստանը) մինչև 2050 թվականը ընդհանուր հզորությունը կաճի մինչև 104 ԳՎտ «ցածր» սցենարի դեպքում և մինչև 124 ԳՎտ «բարձր» սցենարի դեպքում։ ԵՄ երկրների համար կանխատեսումը պակաս լավատեսական է. «ցածր» սցենարի դեպքում (մինչև 83.5 ԳՎտ) 2022 թվականի մակարդակի համեմատ 17% նվազում կամ «բարձր» սցենարի դեպքում 33% աճ (մինչև 133.7 ԳՎտ): Աֆրիկայում կանխատեսումը համապատասխանաբար խոստանում է 11.3 ԳՎտ կամ 20.3 ԳՎտ։ Հյուսիսային Ամերիկայում ատոմային էներգաբլոկների ընդհանուր հզորությունը կնվազի մինչև 88.6 ԳՎտ կամ կաճի մինչև 141.8 ԳՎտ։
«Միջուկային էներգետիկ հզորությունների ապագան կողմնորոշող առանցքային գործոններն են՝ էլեկտրաէներգիայի հանդեպ աճող պահանջարկը, ատոմակայանների տնտեսական մրցունակությունը, այս կապիտալատար նախագծերը ֆինանսավորելու նորարարական լուծումները, կայուն մատակարարման շղթաները, թափոնների կառավարման հուսալի ռազմավարությունները, հանրային ընդունումը և ազգային էներգետիկ անվտանգության նպատակներին համապատասխանությունը», — նշվում է ուսումնասիրության մեջ։
Աշխարհում բավարար քանակությամբ ուրան կա մինչև 2050 թվականը համաշխարհային ատոմային էներգետիկայի պահանջարկը բավարարելու համար՝ ցանկացած սցենարի դեպքում։
Աշխարհում ներկա պահին բավարար քանակությամբ ուրան կա մինչև 2050 թվականը ատոմային էներգետիկայի համաշխարհային պահանջարկը բավարարելու համար՝ ցանկացած սցենարի դեպքում։ Նույնիսկ «բարձր» սցենարի դեպքում, պետք կլինի 130 դոլար/կգ ցածր արտադրոթյան ինքնարժեքով ուսումնասիրված պաշարների մոտ 50%-ը կամ 260 դոլար/կգ-ից ցածր ինքնարժեքով պաշարների շուրջ 35%։ Սակայն, պաշարների առկայությունը չի նշանակում բնական ուրանի կայուն արտադրություն։
2022 թվականին հանքարդյունաբերական արտադրանքը բավարարել է համաշխարհային միջուկային արդյունաբերության կարիքների մոտ 85%-ը՝ 2020 թվականի 79%-ի համեմատ: Մնացած պահանջարկը բավարարվել է երկրորդային աղբյուրներից (պետական և առևտրային պաշարներ, վերամշակված վառելիք և սպառված ուրան, պոչամբարների հարստացում և այլն) մատակարարումներով: Ինչպես նշում են «Կարմիր գրքի» հեղինակները, վերջին տարիներին էներգիա արտադրող ընկերությունները կուտակել են զգալի պաշարներ՝ ուրան գնելով ցածր գներով՝ պաշտպանվելով մատակարարումների խափանումներից, որոնց միջուկային վառելիքի ճյուղը բախվում է կորոնավիրուսային համավարակից ի վեր։
Գների աճը խթանել է դադարեցված հանքարդյունաբերական ձեռնարկությունների սեփականատերերին դրանք վերադարձնել արտադրության։ Սակայն, բնական ուրանի արտադրության ձեռնարկությունների աշխատանքի վերականգնումը և շինարարությունը բախվում են մի շարք խնդիրների, որոնք արգելակում են լիարժեք շահագործման մեկնարկը։ «Կարմիր գրքի» հեղինակները եզրակացնում են, որ եթե իրականանա ցածր պահանջարկի սցենարը, ապա ուրանի արտադրությունը կհամապատասխանի դրան միայն մինչև 2031 թվականը, իսկ բարձր պահանջարկի դեպքում՝ մինչև 2027 թվականը։ Հետագայում հնարավոր է դեֆիցիտ։ «Երկրորդային աղբյուրները կշարունակեն ապահովել ուրանի պահանջարկի մի մասը, սակայն կարևոր է գործարկել նոր հզորություններ նախատեսված և հեռանկարային հանքարդյունաբերական կենտրոններում և աջակցել հետախուզմանը՝ լրացուցիչ ռեսուրսներ հայտնաբերելու համար», — նշվում է զեկույցում։
Հեղինակների ցանկությունները կատարելը, հավանաբար, հեշտ չի լինի, քանի որ նոր ձեռնարկություններ հիմնելը կպահանջի զգալի ներդրումներ և տեխնիկական գիտելիքներ։ Արտադրողները կարող են բախվել բարդ և անկանխատեսելի խոչընդոտների, այդ թվում՝ աշխարհաքաղաքական բախումներ, իրավական և նորմատիվ բազայի փոփոխություն, տեխնիկական հիմնախնդիրներ և տեղական համայնքների դիմադրության։ Նոր արտադրական օբյեկտների գործարկման և դրանց համար ներդրումներ ներգրավելու հիմնական գործոնը ուրանի շուկայում տիրող իրավիճակն է։
Բնական ուրանի շուկայում իրավիճակը կարող է ժամանակի ընթացքում փոխվել՝ միջուկային վառելիքային ցիկլի փակման հաջողության շնորհիվ՝ ներգրավելով սպառված ուրանի պաշարները և արդյունահանված ուրանի նույն ծավալների բազմակի վերամշակումը։ Ռոսատոմը այս ուղղությունը համարում է ռազմավարական ատոմային էներգետիկայի ապագայի համար։ Միջուկային վառելիքային ցիկլի փակման տեխնոլոգիանեըր կիրականացվեն «Ճեղքում» նախագծի շրջանակում։
