Bu yilning iyul oyida «Vaygach» atom muzyorar kemasi Arktikada ish boshlaganining yubileyini nishonlamoqda. 35 yillik xizmati davomida u nafaqat Arktika dengizlarida kemalarni boshqarib bordi, balki ularni muz qamali iskanjasidan ham qutqardi. Muzyorar kemasining tuzilishi va tarixi haqidagi eng qiziqarli ma’lumotlarni sizlarga taqdim etamiz.

Muzyorar kemasi XX asr boshlarida Arktikada faoliyat yuritgan gidrografik kema sharafiga nomlangan. O‘sha kema esa o‘z navbatida Barens va Kara dengizlari oralig‘idagi orol nomi bilan atalgan edi.

«Vaygach» muzyorar kemasi Shimoliy Muz okeani dengizlarida ham, Sibir daryolarining quyilish joylarida ham barqaror ishlay oladigan muzyorarlarga bo‘lgan ehtiyojga javoban yaratildi. Avvalo, bu Yeniseyning quyi oqimida, 1970-yillarda Nadejda metallurgiya zavodi va Noril sanoat hududining boshqa korxonalari qurilayotgan joylarda zarur edi. Asosiy transport tuguniga aylangan Dudinka atrofidagi Yeniseydagi muz qalinligi 1,4 metrga yetgani bois, muzyorarlarsiz kemalar yilning sovuq faslida harakatlana olmasdi. Dizel muzyorar kemalari imkoniyatlarining chegarasida ishlagan bo‘lsa, o‘sha paytdagi atom muzyorarlarining cho‘kishi daryolarning quyilish joylarida ishlash uchun juda katta edi.

Sovet muhandislari 10580 loyihasini ishlab chiqdilar va bu loyiha asosida «Taymir» va «Vaygach» nomli ikkita muzyorar kema qurildi. Ular muzyorarlarga xos bo‘lgan, kuchli egilgan forshteven va qiya bortlarga korpusga ega bo‘lib, bu siqiluvchi muz maydonlari sharoitida muz yuklamasini kamaytirish va harakatlanish qobiliyatini yaxshilash uchun mo‘ljallangan. Biroq, boshqa muzyorarlardan farqli o‘laroq, ularning tubi tuxumsimon emas, balki yassi. Ishonchlilikni ta’minlash uchun barcha muhim tizimlar ikki nusxada o‘rnatildi. Muzyorarlar havo barbotaj tizimi bilan jihozlandi: suv sathidan pastda joylashgan forsunkalardan chiqarilgan siqilgan havo korpusni moylaydi, muz bilan ishqalanishni kamaytiradi va murakkab muz sharoitida kemaning ishlashini yaxshilaydi. Har bir atom kemaga bittadan KLT-40M reaktori o‘rnatildi. «Vaygach» «Taymir»dan biroz farq qiladi: «Vaygach»ning tubiga pona shaklida ikki juft rey o‘rnatilgan bo‘lib, ular singan muzni chetga suradi. Shu tufayli muz maydonidan o‘tish paytida vintlarga kamroq muz tushadi va hosil bo‘lgan kanal «Taymir»nikiga qaraganda tozaroq bo‘ladi.

Ikkala muzyorarning korpuslari uchun past haroratlarda zarba qovushqoqligi yuqori bo‘lgan maxsus mustahkam po‘lat qo‘llanilgan. Barcha asosiy jihozlar, jumladan atom reaktori, asosiy va yordamchi turbinalar, favqulodda vaziyatlar uchun dizel-generatorlar, yordamchi qozonlar va boshqa uskunalar SSSRda ishlab chiqarilib, o‘rnatilgan.

Birinchisi, 1985-yil yanvarida «Taymır» kemasi qurilishiga asos solindi, ikkinchisi esa 1987-yilda «Vaygach» kemasi qurilishi boshlandi. «Vaygach»da bayroq 1989-yil 6-martda ko‘tarildi. U 1990-yil 25-iyulda foydalanishga topshirilib, Murmansk dengiz kemachiligi tarkibiga qo‘shildi va Arktikada o‘z faoliyatini boshladi. «Vaygach» Yenisey qo‘ltig‘ida ishladi, Yenisey daryosi bo‘ylab suzdi, Ob qo‘ltig‘ida, Shimoliy dengiz yo‘lining g‘arbiy va sharqiy yo‘nalishlarida, Oq dengizda, Fin qo‘ltig‘ida hamda boshqa hududlarda faoliyat olib bordi.

«Vaygach» muzyorari ko‘p marta qutqaruv operatsiyalarida ishtirok etgan, zarur uskunalar va xodimlarni yetkazib bergan hamda boshqa muhim vazifalarni bajargan.

Ushbu muzyorarning eng mashhur operatsiyalaridan biri 2011-yil bahorida Fin ko‘rfazida bir yarim yuztacha kemani qutqarish bo‘lgan. O‘shanda bahor uchun g‘ayritabiiy muzli sharoit yuzaga kelgan: qishda muzlagan muz erimagan. Kemalar o‘tishga urinib, muzni maydalab bo‘tqaga aylantirgan, ammo unga botib qolgan. «Tirbandlik» ko‘rfazdagi orollardan biri – Goglanddan boshlab paydo bo‘lgan. Dizel muzyorarlar vaziyatni yenga olmagan, shunda «Vaygach» yordamga chaqirilgan. Murakkab karvonni ma’lum bir tartibda safga tizishga to‘g‘ri kelgan. Ular tiqilib qolgan kemalardan bir necha metr narida ishlashgan. «Vaygach» bir yarim oy davomida to‘xtovsiz faoliyat ko‘rsatgan.

«Vaygach» 2021-yil oxirida yana bir jasorat ko‘rsatdi. O‘shanda turli omillar tufayli 24 ta kema muz qurshovida qolib ketgan edi. «Yamal» va «Taymir» ham kemalarni qutqarishda ishtirok etdi, ammo «Vaygach» eng ko‘p vazifani o‘z zimmasiga oldi. U Shimoliy dengiz yo‘lining sharqiy sektori orqali, shu jumladan eng murakkab hududlardan sakkizta kemadan iborat karvonni olib o‘tdi. Odatda muzyorar bitta yoki ikkita kemani boshqarishi e’tiborga olinsa, bu juda katta yutuq edi.

2024-yil may oyida «Vaygach» atomsuvosti kemasi Yeniseyda suv toshqiniga qarshi tadbirlarni amalga oshirdi: eski muz kanallarini buzish, to‘siqlarni olib tashlash va daryo bo‘ylab qo‘shimcha muz kanallarini yotqizish orqali Dudinka porti infratuzilmasiga zarar yetkazilishining oldini oldi. Shu yilning 2-iyulida «Vaygach» shimoliy hududlarga yetkazib berish doirasida neft mahsulotlari va turli yuklar ortilgan uchta kemani boshqarib, yozgi-kuzgi navigatsiya mavsumini ochdi. Bugungi kunda «Vaygach» Shimoliy dengiz yo‘li akvatoriyasida kemalarning xavfsiz harakatlanishini ta’minlagan holda o‘z faoliyatini davom ettirmoqda.