O‘tgan yili Rossiya atom sanoatida bir nechta asosiy tendensiyalarni ajratib ko‘rsatish mumkin. Birinchidan, bu IV avlodga yangicha qarash bo‘lib, u nafaqat reaktor, balki eng kam resurs sarflab, maksimal energetik va iqtisodiy samara beradigan tizimdir. Ikkinchidan, Rossiyada ham, butun dunyoda ham atom quvvatlarining haqiqiy (qog‘ozda emas) o‘sishi kuzatildi. Uchinchidan, yangi texnologiyalarni rivojlantirish va ilmiy zaminni yaratish bo‘yicha ishlar amalga oshirildi. 2024-yil yakunlarini sarhisob qilamiz.

IV avlod tizimlari

«Rosatomning strategik yo‘nalishi – tezkor reaktorlar va yopiq yadro yoqilg‘i sikli texnologiyalarini keng joriy etish orqali ikki komponentli atom energetikasiga o‘tishdan iborat,» – dedi Rosatom bosh direktori Aleksey Lixachev shu yilning aprel oyida bo‘lib o‘tgan «Atomekspo-2024» xalqaro forumida. O‘tish jarayoni ko‘p bosqichli va murakkab bo‘lgani sababli, Rosatom bir vaqtning o‘zida bir nechta yo‘nalishlarda ish olib bormoqda.

Birinchidan, Rosatom Severskda tajriba-namoyish energiya majmuasini (ODEK) quryapti. Bu majmua BREST-OD-300 tezkor qo‘rg‘oshin reaktori, yoqilg‘i ishlab chiqarish va qayta ishlash (MFR) hamda nurlantirilgan yoqilg‘ini qayta ishlash modullarini o‘z ichiga oladi. 2024-yil aprelida MFR karbotermik sintez liniyasi ishga tushirildi, dekabr oyida esa modul tajriba-sanoat foydalanishiga topshirildi. Reaktor shaxtasiga reaktor korpusining himoya tuzilmasining oxirgi qavati o‘rnatildi, turbina kondensatorini montaj qilish ishlari davom etmoqda. Quvvat qurilmasining asosiy uskunalarini o‘rnatish ishlari joriy yilda boshlanadi.

ODEK yopiq yadro yoqilg‘i siklining (YAYS) amalda qanday ishlashini ko‘rsatib beradi. Bu jarayon ishlatilgan yadro yoqilg‘isini qayta ishlash va uning tarkibiy qismlaridan (uran va plutoniy) xuddi shu maydonda joylashgan reaktor uchun yangi yoqilg‘i tayyorlashni o‘z ichiga oladi.

Ko‘p marta qayta ishlash va yadro yoqilg‘i sikliga kambag‘allashgan (boyitishdan keyin qolgan) uranni jalb qilish, yer qa’ridan qazib olingan har bir kilogramm uranning energiya salohiyatidan maksimal darajada foydalanish imkonini beradi. Bu esa qazib olish va qayta ishlash xarajatlarini, shuningdek, tabiiy zaxiralarga bog‘liqlikni kamaytirishga yordam beradi.

Ikkinchidan, Rosatom hozirda MOKS yoqilg‘isida (uran va plutoniy oksidlari aralashmasi) ishlaydigan BN-800 tez neytronli natriy reaktori o‘rnatilgan 4-blokni ishlatishni davom ettirmoqda. 2024-yil iyul oyida reaktor yoqilg‘i almashtirilgandan so‘ng to‘liq quvvatda ishlashni boshladi.

Uchinchidan, Rosatom zaharli minor aktinidlarni qayta ishlashni boshladi. Ular bilan birinchi uchta yig‘ilma yuqorida tilga olingan qayta yuklash paytida BN-800 reaktoriga joylashtirildi. Minor aktinidli yig‘malar uch mikrokampaniya (taxminan bir yarim yil) davomida nurlantiriladi. Maqsad tezkor reaktorlarda minor aktinidlarning transmutatsiya imkoniyatini tajribada tasdiqlashdan iborat. Transmutatsiya chiqindilarning radioaktivligini kamaytirish, ularni izolyatsiya qilish muddatini 2300 baravarga qisqartirish imkonini beradi (700 ming yildan 300 yilgacha). Bu murakkab va qimmat chuqur ko‘mishdan voz kechish uchun amalga oshirilmoqda. Ta’kidlash joizki, radioaktiv chiqindilarning o‘ziga xos xususiyati shundaki, vaqt o‘tishi bilan ular tobora barqaror va xavfsiz bo‘lib boradi va asosiy masala bu jarayonning qachon sodir bo‘lishidir. Shunday qilib, yopiq yadro yoqilg‘i sikli atom energetikasini uning, to‘g‘risini aytganda, hozircha bartaraf etilmagan yagona kamchiligi – radioaktiv chiqindilar to‘planishidan xalos etadi.

Nihoyat, Rosatom yadro yoqilg‘i siklini yopishga mo‘ljallangan yangi yoqilg‘ini ishlab chiqmoqda. Batafsil ma’lumotni ushbu sondagi «Yoqilg‘i evolyutsiyasi» maqolasidan olishingiz mumkin.

Barqaror energiya ta’minoti uchun AES

Rossiyada «Rosatom» 2045-yilga kelib mamlakat energiya balansida atom energiyasi ulushini 25 foizga yetkazish maqsadida yangi energiya bloklarini qurmoqda. Kursk AESda VVER-TOI (namunaviy optimallashtirilgan, axborotlashtirilgan) reaktorli ikkita energiya bloki barpo etilmoqda. Kursk AES-2ning 1-bloki yakuniy bosqichga yetib, fizik ishga tushirishga tayyorlanmoqda. 2-blok qurilishi davom etmoqda. Mart oyida Leningrad AESning 7-bloki poydevorga birinchi beton quyildi. Smolensk AESda birinchi beton quyishga tayyorgarlik ko‘rilmoqda (2027-yilga mo‘ljallangan). Kola AES uchun o‘rtacha quvvatli VVER reaktorli energobloklarni loyihalash yakunlanmoqda. Elektr energetikasi obyektlarini joylashtirish yangilangan Bosh sxemasida 2042 yilgacha Rossiyaning Uzoq Sharq hududlari – Primore va Xabarovsk o‘lkalarida yangi bloklar qurilishi ko‘zda tutilgan.

Rosatom xorijiy atom qurilishida yetakchiligini saqlab qolmoqda: yetti mamlakatdagi 22 ta blok (qurilishlarning 90 foizdan ortig‘i) davlat korporatsiyasi hissasiga to‘g‘ri keladi. Yanvar oyida Misrdagi «Al-Dabaa» AESning 4-blokida birinchi beton quyildi: maydonchada stansiyaning to‘rtala bloki bir vaqtning o‘zida qurilmoqda. Oktyabr oyida 3-blokda, noyabr oyida esa 4-blokda eritmani tutib qoluvchi qurilma o‘rnatildi.

Sentyabr oyida Xitoyning «Tyanvan» AESning 8-blokida reaktor korpusi loyiha holatiga o‘rnatildi, oktyabr oyida 7 va 8-bloklarning trenajyori ishga tushirildi, noyabr oyida esa 7-blokda asosiy sirkulyatsiya quvurining payvandlash ishlari yakunlandi.Dekabr oyida Xitoyning «Syuydapu» AESining 4-blokida reaktor korpusi loyiha holatiga o‘rnatildi.

Bangladeshdagi ikki blokli «Ruppur» AESida dekabr oyida 1-blok qurilishi yakuniga yetkazildi. Asosiy sirkulyatsion nasoslar sinovdan o‘tkazilgandan so‘ng, reaktor qurilmasi yoqilg‘isiz nominal parametrlarda sinovdan o‘tkaziladi. Bu bosqichda barcha asbob-uskunalarning loyihaviy tavsiflarga muvofiqligi tasdiqlanishi lozim. Sinovlar majmuasi yakunlangach, blok ishga tushirish jarayonlarini boshlashga tayyor bo‘ladi.

Shuningdek, dekabr oyida Turkiyadagi «Akkuyu» AESning 1-blokida turbina o‘rnatish ishlari yakunlandi, uning vali past tezlikda aylanishni boshladi. Yonilg‘i imitatorlarini yuklash bilan ishga tushirishdan oldingi sinovlarga tayyorgarlik ko‘rilmoqda.

Shunday qilib, «Akkuyu» va «Ruppur» atom elektr stansiyalaridagi VVER-1200 reaktorli dastlabki ikkita blok ishga tushirishga juda yaqin keldi.

«Rosatom» nafaqat yirik, balki kichik AESlar loyihalarini amalga oshirishda ham yetakchilik qilmoqda. 2024-yil may oyida Rosatom O‘zbekiston bilan kichik quvvatli AES qurilishi bo‘yicha jahon tarixidagi birinchi eksport shartnomasini tuzdi. U O‘zbekistonning Jizzax viloyatida har biri 55 MVt elektr quvvatiga ega bo‘lgan RITM-200 reaktor qurilmali oltita energoblok qurishni ko‘zda tutadi. Birinchi blokning energiya ishga tushirilishi 2029-yil oxiriga mo‘ljallangan.

2024-yil iyun oyida davlat korporatsiyasining mashinasozlik bo‘linmasi Gvineya Respublikasidagi hamkorlar bilan niyatlar to‘g‘risidagi memorandumni imzoladi: tomonlar respublikani elektr energiyasi bilan ta’minlash uchun suzuvchi energiya bloklarini qurish loyihasi bo‘yicha hamkorlik qilishadi.

Shunday qilib, Rosatom amalda butun dunyoda karbonsiz atom quvvatlarini oshirishga hissa qo‘shmoqda.

Yangi texnologiyalar

«Rosatom» nafaqat an’anaviy, balki butunlay innovatsion energiya texnologiyalarini ham rivojlantirmoqda. Xususan, Rossiya ITER termoyadro reaktorini qurish bo‘yicha xalqaro loyihaning tashabbuskori va ishtirokchisi hisoblanadi, «Rosatom» esa loyihaning eng muhim vazifalarini bajaruvchi sifatida faoliyat yuritmoqda.

2024 yilda tasdiqlangan bunday vazifalardan biri tokamak birinchi devorining materialini berilliydan volframga almashtirish bo‘ldi. Bu qaror Fransiyaning tartibga solish bazasidagi nozik jihatlar tufayli qabul qilindi. Ilgari rossiyalik olimlar berilliy devorining maketini (bitta segmentini) tayyorlab, sinovdan o‘tkazishgan, hozirda esa volfram devorini tayyorlash ustida ish olib borilmoqda. Xalqaro ITER tashkiloti Rossiya tomoni bilan tadqiqotlar o‘tkazish bo‘yicha shartnoma tuzdi. Ushbu shartnoma doirasida bor karbididan qoplama qoplash texnologiyasini yaratish ko‘zda tutilgan, bu esa tokamakning yanada samaraliroq ishlashi uchun zarur hisoblanadi.

Bundan tashqari, volfram aralashmalari plazma haroratini pasaytirishi sababli ko‘proq girotronlar talab etiladi: 24 ta o‘rniga 80-87 ta. Ushbu noyob qurilmalarni ishlab chiqarish katta ehtimol bilan Rossiyada amalga oshiriladi, chunki mamlakat bu texnologiyalarda yetakchi mavqega ega.

«Rosatom» 2024-yilda Rossiyada yangi shamol elektr stansiyalarini qurish ishlarini davom ettirdi. Mart oyida Stavropol o‘lkasidagi Trunovo shamol elektr stansiyasining ikkinchi bosqichi (35 MVt) ishga tushirildi. Ikkala bosqichning umumiy quvvati 95 MVt ni tashkil etadi. Umuman olganda, «Rosatom» Rossiyada 1 GVt dan ortiq shamol energiyasi quvvatlarini barpo etdi. Noyabr oyida esa Dog‘istonda qurilish ishlari boshlab yuborildi.

Rossiyadagi eng yirik (300 MVt) Novolak shamol elektr stansiyasi qurildi. Bundan tashqari, Rosatom xorijiy shamol energiyasi bozorlariga ham kirib bordi. U Qirg‘izistonda 100 MVt quvvatga ega bo‘lgan o‘zining birinchi xorijiy shamol parkini qurishni boshladi. Muhimi shundaki, asosiy qismlar, jumladan gondolalar va parraklar ham Rossiyadagi davlat korporatsiyasi korxonalarida ishlab chiqarilmoqda.

O‘tgan yili Rosatom yadroviy noenergetik texnologiyalarni rivojlantirishda ham sezilarli yutuqlarga erishdi. Jumladan, oktyabr oyida Boliviyada Yadro tadqiqotlari va texnologiyalari markazi hududida nurlanish markazi ochildi. Shuningdek, tadqiqot reaktori korpusini o‘rnatish ishlari ham boshlandi. Shu oyning o‘zida Rossiyadagi Novosibirsk kimyoviy konsentratlar zavodida (Rosatomning yoqilg‘i bo‘linmasiga qarashli) mazkur reaktorni ishga tushirish uchun mo‘ljallangan yadroviy yoqilg‘i qabul qilindi.

Noyabr oyida Rosatom Efiopiya Innovatsiyalar va texnologiyalar vazirligi bilan mamlakat hududida Yadro fanlari va texnologiyalari markazining texnik-iqtisodiy asosnomasini ishlab chiqish bo‘yicha shartnoma imzoladi.

Xalqaro hamkorlikni kengaytirish va qo‘llab-quvvatlash

Rosatom takliflarining yuqori sifati va samaradorligini ko‘rsatuvchi omillar – turli yo‘nalishlarda xorijiy ishtirokchilar bilan tuzilgan yangi shartnomalar va hamkorlik aloqalaridir. Jumladan, 2024-yilda Rosatom VVER-1200 reaktorlari bilan birinchi xorijiy AESni qurgan Belarus Respublikasi bilan atom energetikasi bo‘lmagan va noatom loyihalari sohasida hamkorlik qilishning keng qamrovli dasturini imzoladi.

Rosatom atom energetikasi sohasida uzoq vaqtdan beri hamkorlik qilib kelayotgan Xitoy bilan Shimoliy dengiz yo‘li savdo yo‘nalishlarini o‘zlashtirish ustida ishlar olib borilmoqda. Xususan, iyun oyida Rosatom va Xitoyning NewNew Shipping Line kompaniyasi kemasozlik bo‘yicha qo‘shma korxona tashkil etish hamda Rossiya va Xitoy portlari o‘rtasida Shimoliy dengiz yo‘li orqali yil davomida konteyner tashish liniyasini yo‘lga qo‘yish niyatlari to‘g‘risida kelishuv imzoladilar. Noyabr oyida Shimoliy dengiz yo‘li bo‘yicha birinchi kichik komissiya yig‘ilishi o‘tkazildi (Xitoy tomonidan – Transport vazirligi, Rossiya tomonidan – Rosatom vakillari ishtirok etdi). Tomonlar yuk tashish hajmini oshirish, kema qatnovi xavfsizligini ta’minlash va infratuzilmani yaxshilashga ko‘maklashish niyatini bildirdilar. 2024-yilda Xitoyning kema kompaniyalari Shimoliy dengiz yo‘li bo‘ylab qatnovlar sonini 8 tadan 13 tagacha ko‘paytirdi.

Nihoyat, umuman olganda Rosatom bilan hamkorlikni qo‘llab-quvvatlashga misol: Braziliya, Xitoy, Janubiy Afrika Respublikasi, Eron, Efiopiya va Boliviya atom sanoati kompaniyalari vakillari Rosatomning hamkorlikni rivojlantirish maqsadida Atom energetikasi platformasini tashkil etish tashabbusini ma’qulladilar.