Kolumbiya universiteti xalqaro va jamoatchilik bilan aloqalar Maktabining global energiya siyosati markazi (The Center on Global Energy Policy at Columbia University’s School of International and Public Affairs) tadqiqotni «tanqidiy qarama-qarshilik: dekarbonizatsiya modellarida atom energiyasiga tayanish va uni bir vaqtning o’zida barqaror moliyalashtirish taksonomiyasidan chiqarib tashlash»sarlavhasi ostida nashr etdi. Tadqiqotning asosiy g’oyasi shundaki, yadro energetikasi dekarbonizatsiyada muhim rol o’ynaganiga qaramay, institutsional investorlar unga sarmoya kiritishga shoshilmayapti.
Tadqiqotning muqaddimasi -atom energiyasining sayyoradagi chiqindilarni kamaytirishga ijobiy ta’sirini tan olishni ko’rsatadigan bir nechta dalillardir. Shunday qilib, o’tgan yilning iyul oyida Evropa Ittifoqi o’z taksonomiyasida atom energiyasini ekologik barqaror faoliyat qatoriga kiritdi. Hujjat investorlar va kompaniyalar uchun qaysi faoliyatni barqaror deb hisoblash va qaysi biri hisoblanmasligi haqida ma’lumotdir.
Keyin Kanadaning Ontario Power Generation energiya kompaniyasi «yashil obligatsiyalar» ni chiqardi, unda atom energetikasi ham mavjud edi. Ularga bo’lgan talab taklifdan olti baravar oshdi.
Tadqiqot mualliflari, shuningdek, xalqaro energetika agentligi rahbari Fotih Birol 2022-yil noyabr oyida Sharm-Ash-Shayxdagi konferentsiyada atom energetikasi o’zining oldingi pozitsiyalarini qaytarib olayotganini isbotlaganini eslatdi.
Biroq, 30 ta global tizimli ahamiyatga ega banklarda qabul qilingan yashil va barqaror obligatsiyalar modellarini o’rganib chiqib, tadqiqotchilar bank taksonomiyalarida atom energiyasi aniq chiqarib tashlangan yoki uning kiritilganligi aniq emas degan xulosaga kelishdi. «Global iqtisodiyotning keng miqyosda dekarbonizatsiyasini ta’minlashda atom energiyasining potentsial muhim roliga qaramay, u ko’pincha barqaror moliyalashtirish taksonomiyasidan chiqarib tashlanadi yoki bu masala taksonomiyada noaniq talqin qilinadi. Shunga ko’ra, yadro energetikasi «yashil» va barqaror deb hisoblanadimi degan savolga javob mintaqalar va institutlarga qarab juda katta farq qiladi», deyiladi tadqiqotda. Dunyodagi 30 ta tizimli ahamiyatga ega banklarning 57 foizi atom energiyasini o’z taksonomiyalarida barqaror yoki yashil moliyalashtirish modellaridan aniq chiqarib tashlagan, yana 40 foizi taksonomiyaga kiradimi yoki yo’qmi, jim turadi. Birinchisi orasida JP Morgan, Citi, HSBC, BNP Paribas, Bank of China, China Construction Bank, Deutsche Bank, Goldman Sachs va boshqalar. Ikkinchilar orasida Bank of America, Barclays, Mitsubishi UFJ, Agricultural Bank of China, Crédit Agricole, ING Bank, Morgan Stanley, Royal Bank of Canada va boshqalar.
Tadqiqotchilar mamlakatning hududiy mansubligiga qarab investitsiya banklarining strategiyalarida biron bir naqshni aniqlamadilar.
Shunday qilib, Germaniya va paradoksal ravishda Frantsiya atom energiyasini suveren yashil obligatsiyalarning so’nggi chiqarilishidan olinadigan daromadlardan foydalanishning maqbul turlaridan chiqarib tashladi-garchi atom energiyasi Evropa Ittifoqi taksonomiyasiga kiritilgan bo’lsa ham. To’g’ri, Evropa Ittifoqi taksonomiyasiga ko’ra, «yashil» deb hisoblanishi mumkin bo’lgan loyihalar ko’plab shartlarga javob berishi kerak. Masalan, yangi stantsiya 2045 yilgacha qurilish ruxsatnomasini olishi va 2050 yilgacha radioaktiv chiqindilarni yo’q qilish rejalari bo’lgan mamlakatda joylashgan bo’lishi kerak. Mavjud atom elektr stantsiyalarini umrni uzaytirish bo’yicha modernizatsiya qilish loyihalari faqat 2040 yilgacha boshlanishi mumkin. Boshqa tomondan, Frantsiyada milliy miqyosda yadro energetikasi «yashil» deb hisoblanmasligiga va suveren obligatsiyalarni sotishdan tushgan pulni uni rivojlantirish uchun ishlatib bo’lmasligiga qaramay, «Électricité de France» atom energiyasini o’zining yashil obligatsiyalar chiqarish tizimiga kiritdi.
Tadqiqotga ko’ra, Buyuk Britaniya hukumatining 2021 yilgi yashil moliyalashtirish doirasi dasturi ham atom energiyasini to’g’ridan-to’g’ri yo’q qiladi. Bu-energiya strategiyasiga ko’ra, mamlakatda 2030 yilgacha sakkizta blok qurilishi kerak. Buning sababi ko’plab «barqaror» investorlar tomonidan atom energiyasini istisno qilish mezonlarini tan olishdir.
Osiyo Indoneziya va Hindiston (bu ham hayratlanarli) taksonomiyada atom energiyasini yo’q qildi. Ammo Xitoy 2021 yilda atom energetikasini mamlakat regulyatorlari «yashil»deb hisoblaydigan tarmoqlar ro’yxatiga kiritdi. Janubiy Koreya 2022-yil sentabr oyida k-taksonomiyasiga atom energiyasini kiritdi.
Jahon banki kabi rivojlanish banklari kabi muhim moliyalashtirish manbalari atom energi yasini o’z taksonomiyalaridan chiqarib tashlaydi. Bundan tashqari, 5300 dan ortiq investitsiya menejerlari va jami 121 trillion dollardan ortiq aktiv egalariga imzo chekkan mas’uliyatli investitsiya (PRI) tamoyillarida Yevropa Ittifoqi taksonomiyasiga atom energiyasini kiritish tanqid qilinadi. Yashil obligatsiyalarning keng qo’llaniladigan tamoyillarini belgilaydigan xalqaro kapital bozorlari assotsiatsiyasi (ICMA) ham atom energiyasini maqbul «yashil» loyihalar ro’yxatiga kiritmadi.
Tadqiqot mualliflarining ta’kidlashicha, «barqaror» investitsiya aktivlari hajmi 2021 yil oxirida 35 trillion dollarga baholangan. 2025 yilga kelib u 50 trillion dollarga ko’tarilishi kutilmoqda. «Barqaror investitsiyalar portlovchi sur’atlarda o’sishda davom etishi prognoz qilinmoqda va agar u ushbu kapital hovuziga kirish imkoniga ega bo’lsa, atom energetikasi foyda ko’rishi mumkin», – deydi tadqiqotchilar. Atom energetikasi bo’yicha investorlarning fikrlarini yaxshilash uchun ular iqlim taksonomiyasini ishlab chiqadigan guruhlarga energiya kompaniyalari bilan sayyorani karbonsizlashtirishdagi rolini muhokama qilishni taklif qilishadi.
Tadqiqot mualliflarining taklifi ilhomlantiradi, ammo bitta vaziyatga duch keladi: energiya kompaniyasining ba’zi loyihalarida bu investorlar. Masalan, «NuScale Power» tomonidan «Kam quvvatli atom stansiyalari qurilishi». Va so’nggi bir yil ichida loyihadagi investorlar tobora ko’proq hafsalasi pir bo’lganga o’xshaydi-NuScale aktsiyalari bir yil ichida deyarli uch baravar arzonlashdi (2022 – yil 24-avgustdagi 15,32 dollardan 2023-yil 31-avgustdagi 5,97 dollargacha).
Pulni qaerdan olish kerak?
Biroq, moliya institutlarining xavotirlariga qaramay, atom energetikasi rivojlanmoqda. Moliyalashtirishning asosiy manbalari davlatdir. Eng yirik yadroviy kuchlar – Rossiya, Xitoy, Frantsiya va AQSh o’z dasturlarini rivojlantirishga sarmoya kiritmoqda. To’g’ri, hajm boshqacha. Shunday qilib, Xitoy 2021 yilda 15 yil ichida 150 ta reaktor qurishini aytdi. Dastlabki hisob – kitoblarga ko’ra, bu taxminan 440 milliard dollarni talab qiladi.AQShda rejalar ancha sodda-keyingi besh yil uchun 6 milliard dollar. Ulardan 1,1 mlrd Diablo Canyon AES tomonidan foydalanish muddatini uzaytirish uchun olingan. Frantsiyada atom texnologiyalari uchun kamroq pul – taxminan 1,2 milliard evro innovatsion yadro reaktorlarini qo’llab-quvvatlash va rivojlantirish va «Frantsiya 2030» dasturida «yangi o’yinchilar»paydo bo’lishi uchun taqdim etilgan.
Rosatomning o’z sarmoyasi ikkinchi yil davomida 1 trillion rubldan oshdi – bu Rossiya federatsiyasi Markaziy bankining 2022 yildagi o’rtacha kursi bo’yicha taxminan 14,6 milliard dollarni tashkil etadi (68,48 rubl/dollar). Albatta, bu nafaqat atom elektr stantsiyalarini qurish uchun sarmoyalar. Ammo har qanday holatda ham bu atom sanoati va atom hamjamiyatini rivojlantirish uchun sarflangan puldir.
Xalqaro yadro infratuzilmasi banki (IBNI) global yadro sanoati uchun potentsial pul manbai bo’lishi mumkin. Dastlab u atom energetikasini rivojlantirishga qiziqqan 50 ta davlatni o’z ichiga olishi kerak edi. «IBNI 2023-yil boshida tashkil etilishi va ishtirokchi davlatlar (kamida 50 ta suveren davlatdan iborat koalitsiya) dastlab bankning o’z kapitaliga 50 milliard dollar hissa qo’shishi kutilmoqda (ularning 50 foizi yoki 25 milliard dollari darhol to’lanadi, qolgan qismi esa talab bo’yicha kiritilgan kapital bo’ladi).», – deyiladi bankning dastlabki hisobotida va harakatlar rejasida. Bu faqat boshlang’ich hajm: eng yaxshi holatda, 30 yildan ortiq vaqt ichida, hujjatda ta’kidlanganidek, kapitallashuv 300 milliard dollarga ko’tarilishi mumkin va bank 26 trillion dollarlik investitsiyalar uchun katalizator bo’lishi mumkin. IBNI tashabbuslarini 2022-yil boshida tashkil etilishi rejalashtirilgan amalga oshirish tashkiloti (Implementation Organization) olib borishi rejalashtirilgan edi.
Biroq, butun dunyo bo’ylab siyosiy vaziyatdagi keskin o’zgarishlardan so’ng, IBNI yaratish g’oyasi dastlab to’xtab qoldi va keyin tubdan o’zgardi. Endi bank klub formatiga ega. «Biz bankni tashkil etish bo’yicha ishlarni boshqaradigan dastlabki guruhga ettita davlat kirishi mumkin deb taxmin qilamiz: AQSh, Kanada, Buyuk Britaniya, Frantsiya, Yaponiya, [Janubiy] Koreya va BAA«, dedi Kengash a’zosi Elina Teplinski Energy Intelligence nashriga bergan intervyusida. Kapitallashuv hajmi ham, manbalari ham o’zgardi: ishtirokchi davlatlar 5 milliard dollar sarmoya kiritishi kerak. Yana 25 milliard dollar, ibni maslahat strategik guruhi raisi Daniel dinning so’zlariga ko’ra, bank xususiy investorlarni jalb qilishga umid qilmoqda. Joriy yilning dekabr oyida BAAda bo’lib o’tadigan COP-28da bankni qo’llab-quvvatlash uchun qo’shma deklaratsiya imzolanishi kutilmoqda.
IBNI bilan bog’liq muammo shundaki, davlat investitsiyalari qayerdan kelib chiqishi aniq emas. Yuqoridagi raqamlardan ko’rinib turibdiki, IBNI potentsial ta’sischilari bo’lgan mamlakatlarda hatto o’zlarining atom loyihalari uchun ham pul kam va AQShning davlat qarzi allaqachon 32 trillion dollarni tashkil etadi. Shunday qilib, aniq savol tug’iladi: IBNI qaysi mamlakatlardagi loyihalarni moliyalashtiradi? Ishtirokchi mamlakatlarda? Ammo, agar tadqiqotdan ko’rinib turibdiki, yirik institutsional investorlar atomga to’g’ridan-to’g’ri sarmoya kiritishga shoshilmasalar, nega ular bank orqali sarmoya kiritish g’oyasiga qiziqishi mumkin? Agar bu boshqa mamlakatlarga sarmoya bo’lsa, unda boshqa muammolar paydo bo’ladi. Xususan, ma’lum bir loyihada texnologik sheriklikdagi rollarni taqsimlash muammosi to’liq o’sib boradi. Bu AQShning Westinghouse va Janubiy Koreyaning Kepco o’rtasidagi mojaro IBNI ning potentsial asoschilari uchun og’riqli masala ekanligidan dalolat beradi. Westinghouse Janubiy Koreyaning APR-1400 loyihasini litsenziyali toza deb hisoblamaydi va Polsha, Chexiya va Saudiya Arabistonida bunday reaktorlar bilan blok qurish bo’yicha kelishuvlarni taqiqlashga intilmoqda.
Aslida, atom stansiyasini qurish uchun pul manbai (faqat kam quvvatli bo’lsa ham) xususiy – aniqrog’i, individual investitsiyalar bo’lishi mumkin. Jahon amaliyotida Bill Geytsning misoli bor, u natriy sovutish suyuqligida tezkor reaktor bilan «Kam quvvatli atom stansiyalari» loyihasini ishlab chiqadi. Ammo, amaliyot shuni ko’rsatadiki, hayotiy atom stansiyasini yaratish uchun yig’ish ahamiyatsiz ish emas. Shunday qilib, avgust oyida kompaniya ushbu oyda tartibga soluvchiga (NRC) qurilish litsenziyasiga ariza topshira olmasligi ma’lum bo’ldi. Ariza topshirish muddati 2024-yil mart oyiga to’g’ri keldi. Bundan tashqari, blokning narxi dastlabki hisob-kitoblarga nisbatan ikki baravar oshishi mumkin. Bu pilot loyihalar uchun odatiy holdir, ammo investor uchun bu yoqimli emas.
Haqiqat shundaki, faqat davlatlar atom sanoatining rivojlanishini moliyalashtirishga tayyor. Rossiya dunyodagi eng yirik atom investorlaridan biridir. Rosatom o’z sheriklariga ishlab chiqilgan va tasdiqlangan texnologiyalarni taklif qiladi, shuningdek yangilarini ishlab chiqadi va sinovdan o’tkazadi. Bu haqda ko’proq ma’lumot «Reaktor texnologiyalari»bo’limida toppish mumkin.
