Bu yil BMT tomonlar konferensiyasida (COP28) yadro energetikasi yetarli darajada moliyalashtirilmagani haqida bayonotlar berildi. Natijada uning ehtiyoji yildan-yilga ortib borayotgan toza va ishonchli elektr energiyasi ishlab chiqarish salohiyati ochib berilmayapti. Ammo yadroviy ishlab chiqarish arzon bo’lishi uchun sanoat uzoq muddatli, arzon va ishonchli pulga muhtoj.

Ikki karra uch baravar o’sish

SOR-28da atom avlodining uch baravar ko’payishi to’g’risida ikkita bayonot imzolandi. Birinchisini 22 mamlakatdan yuqori darajadagi amaldorlar imzoladilar. Uch baravar ko’payishning maqsadi butun dunyo bo’ylab issiqxona gazlari chiqindilarining nol darajasiga yoki uglerod neytralligiga erishishdir, taxminan asrning o’rtalariga kelib, harorat 1,5℃ga ko’tariladi.

Imzo chekuvchilar, xususan, har bir ishtirokchining turli xil ichki sharoitlarini tan olgan holda, 2020 yildan 2050 yilgacha atom energetikasi quvvatini uch baravar oshirish bo’yicha global ambitsiyali maqsadga erishish uchun birgalikda ishlashga va’da berishadi; atom elektr stantsiyalarining eng yuqori xavfsizlik, barqarorlik va tarqatmaslik standartlariga muvofiq mas’uliyatli ishlashini ta’minlash va uzoq muddatli istiqbolda yoqilg’i chiqindilarini mas’uliyatli boshqarish choralarini ko’rishni nazarda tutishadi. Shuningdek, imzo chekuvchilar atom energetikasiga investitsiyalarni, shu jumladan innovatsion moliyalashtirish mexanizmlari orqali safarbar etish niyatida, Jahon banki va boshqa xalqaro moliya institutlari aktsiyadorlariga atom energetikasini o’z tashkilotlarining energiya kreditlash siyosatiga kiritishni rag’batlantirishni taklif qilmoqdalar.

2050 yilga kelib atom quvvatini uch baravar oshirish bo’yicha ikkinchi bayonot – “Atom sanoatining sof nol majburiyati” (Net Zero Nuclear Industry Pledge) – dunyoning 140 mamlakatida faoliyat yuritayotgan 120 dan ortiq kompaniyalar tomonidan imzolangan. Ular orasida Rosatom ham bor edi.

“Atom sanoatining sof nol majburiyati” imzolovchilari “Atom energetikasi boshqa toza energiya manbalari bilan bir qatorda iqlimni moliyalashtirishdan foydalanish imkoniyatini ta’minlash orqali davlatlar butun dunyo bo’ylab yadroviy quvvatlarning keng tarqalishiga hissa qo’shishini” tan olishadi. Bundan tashqari, “majburiyat” ishtirokchilari “hukumatlar, Jahon banki va xalqaro taraqqiyot banklariga atom energetikasini boshqa toza energiya manbalari bilan bir qatorda iqlimni moliyalashtirishdan foydalanish imkoniyatini ta’minlash to’g’risida»ham murojaat qilmoqdalar. Ushbu moliyaviy qo’llab-quvvatlash butun dunyo bo’ylab quvvatlarni ishga tushirish orqali atom sanoatining iqlim o’zgarishini yumshatishga qo’shgan hissasini oshirishga imkon beradi.

“Oldinga siljish vaqti keldi: keling, ambitsiyalarni pragmatik siyosatga, yaxshi niyatlarni arzon moliyalashtirishga va byudjet doirasida yangi atom energetikasi loyihalarini o’z vaqtida amalga oshirish muddatlarini amalga oshiraylik”, dedi Butunjahon yadro assotsiatsiyasi Bosh direktori Sama Bilbao-i-Leon Net Zero Nuclear Industry Pledge imzolanishi munosabati bilan.

“Biz iqlim o”zgarishini hal qilishning dolzarb zarurligini tushunamiz va atom energetikasi dekarbonizatsiya maqsadlariga erishish uchun tasdiqlangan, tez va barqaror yechimdir. Atom sanoati kompaniyalarining bayonotiga qo’shilish orqali biz 2050 yilga kelib atom quvvatini uch baravar oshirish bo’yicha mamlakatlar hukumatlari va manfaatdor tomonlar bilan birgalikda ishlashga sodiqligimizni yana bir bor tasdiqlaymiz”, dedi bosh direktorning birinchi o’rinbosari — Rosatom Rivojlanish va xalqaro biznes bloki direktori Kirill Komarov.

Ikkala majburiyatda ham Jahon bankiga murojaat qilish tasodif emas. Ushbu xalqaro moliya instituti bo’lmasa, iqlim o’zgarishi kabi global muammolarni hal qilishga yordam beradigan loyihalarni kim moliyalashtirishi kerak?

Bundan tashqari, Jahon banki allaqachon atom elektr stantsiyasining qurilishini moliyalashtirgan. “Jahon banki allaqachon atom elektr stantsiyasini qurishni moliyalashtirgani haqida ko’pchilik bilmaydi”. 1959 yil 16-sentabrda bank Italiyada 150 MVt quvvatga ega AES qurilishi uchun 40 million dollar kredit berdi (Kredit 0235). Bu Italiyaning birinchi atom elektr stantsiyasi edi va berilgan kredit qurilish xarajatlarining deyarli uchdan ikki qismini moliyalashtirdi. Loyiha umumiy qurilish ishlarini, shuningdek, 60 mln uzunlikdagi podstansiya va elektr uzatish liniyalarini qurishni nazarda tutgan. Albatta, dastlabki “ko’pchilik bilmaydi” iborasi eng yaxshi holatda qayg’uli tabassumni keltirib chiqarishi mumkin, chunki kredit berilganidan beri oltmish yildan ko’proq vaqt o’tdi, ikkita eng yirik energiya inqirozi yuz berdi, bu atom energiyasining jahon iqtisodiyoti uchun ahamiyatini tasdiqladi va hatto jahon bankining “Yadro uchun kreditlar” risolasi (Loan for Nuclear Power), yuqoridagi iqtibos qayerdan olingan bo’lsa, ikkita nashrga bardosh berdi va atom elektr stantsiyasini moliyalashtirishning ikkinchi holati hech qachon sodir bo’lmadi.

Shunga qaramay, atom elektr stantsiyalari qurilmoqda, bu ularga pul ajratilayotganligini anglatadi. Rosatom xalqaro stantsiya qurilish bozorida yetakchi hisoblanadi, shuning uchun u eng katta tajribaga ega.

Moliyalashtirish misollari

Ikki blokli Belarus AES qurilishi uchun davlat eksport krediti ishlatilgan. Uni taqdim etish to’g’risidagi hukumatlararo bitim 2011 yil 25-noyabrda imzolangan. 2020 yil iyul oyida, keyin esa 2023 yil mart oyida uning shartlari o’zgartirildi. Natijada, kredit 2023 yil oxirigacha ishlatilgan va asosiy qarz 2024 yil 1 apreldan boshlab har 6 oyda o’ttiz teng ulush bilan to’lana boshlaydi. Aralash stavkadan belgilangan stavkaga o’zgartirildi – 3,3%. Belarus AESning ikkala bloki ham foydalanishga topshirilgan.

Davlat krediti Bangladeshda “Ruppur” AES qurilishi uchun ham berilgan. 2016 yil iyul oyida Rossiya hukumati 11,38 milliard dollargacha kredit berishni ma’qulladi. U 2017-2024 yillarda tovarlar, ishlar va xizmatlarni yetkazib berish bo’yicha har bir shartnomaning 90 foizini to’lash uchun ishlatilishi mumkin. Kredit 10 yillik imtiyozli davrni nazarda tutadi, to’lov 2027 yilda boshlanadi va har olti oyda bir marta amalga oshiriladi. O’tgan yilning oktyabr oyida “Ruppur” ga yoqilg’ining birinchi partiyasi keltirildi.

Atom sanoati tarixida birinchi marta Rosatom Turkiyadagi “Akkuyu” atom elektr stansiyasini moliyalashtirish uchun tijorat banklarining “barqaror” kreditlash usulidan foydalangan. Masalan, “Akkuyu yadro” (Rosatom tarkibiga kiradi) 2021 yil mart oyid “Sovkombank”dan 7 yil muddatga mos ravishda 200 million dollargacha va 100 million dollargacha bo’lgan ikkita kredit jalb qildi. O’sha yilning aprel oyida “Otkritiye” banki bilan 7 yil muddatga 500 million dollar berish limiti bilan qayta tiklanmaydigan kredit liniyasini berish to’g’risidagi bitim imzolandi. Ushbu kreditlar barqaror rivojlanish bo’yicha kelishuvlarni amalga oshirishni o’z ichiga oladi. Shartnomalarga rioya qilish qarz oluvchi uchun pastroq kredit stavkasini belgilashni nazarda tutadi. O’tgan yilning dekabr oyida birinchi “Akkuyu” blokiga foydalanishga ruxsat etildi.

Boshqa variantlar

Dunyoda atom elektr stansiyalarini moliyalashtirish uchun yana ikkita sxema keng muhokama qilinmoqda. Birinchisi, farq shartnomasi (CfD). Ikkinchisi – tartibga solinadigan aktivlar bazasi (RAB).

Birinchisining mohiyati shundaki, davlat investorga elektr energiyasini yetkazib berish narxini kafolatlaydi. Bu ham xavf, ham foyda. Agar bozorda narx kelishilgan narxdan past bo’lsa, davlat ishlab chiqaruvchi kompaniyaga farqni to’laydi. Ammo agar yuqorida bo’lsa, ishlab chiqaruvchi kompaniya to’laydi. Ushbu yondashuvning salbiy tomoni shundaki, kelajakdagi atom elektr stantsiyasining egasi qurilish paytida to’liq xarajatlar va xavflarni o’z zimmasiga olishi kerak.

RAB sxemasining mohiyati shundaki, investitsiyalarning bir qismi qurilish bosqichida oxirgi iste’molchilar uchun tariflarni oshirish orqali qoplanadi. Asosiy xarajatlarning bir qismi davlatni qaytaradi. Shu sababli, investitsiyalarni qaytarish muddati uzaytiriladi, tariflar keskin oshmaydi va investor mablag’larni qaytaradi. RABning afzalliklaridan biri bu investitsiyalarni qaytarish kafolati tufayli kreditlarni past stavkada jalb qilish qobiliyatidir.

RAB sxemasi Buyuk Britaniyada infratuzilma kompaniyalariga investorlarni jalb qilish uchun ishlab chiqilgan. Keyin u boshqa mamlakatlarga tarqaldi. AESni moliyalashtirish uchun RAB modeli 1970-1980 yillarda AQShda faol ishlatilgan. Ham muvaffaqiyatli loyihalar, ham ortiqcha xarajatlar, kechiktirilgan muddatlar va hatto amalga oshirishni rad etgan loyihalar mavjud edi. Masalan, VC Summer atom elektr stantsiyasining qayg’uli misoli, u yerda Westinghouse 2- va 3-sonli bloklarni qurgan. Kechikishlar va ortiqcha xarajatlar tufayli kompaniya bankrot bo’ldi, uning yirik hissadori Yaponiyaning Toshiba kompaniyasi katta yo’qotishlarga duch keldi va ko’plab aktivlarni (shu jumladan, Westinghouse) sotishga majbur bo’ldi va VC Summer egalari qurilishni to’xtatishni e’lon qilishdi.

Ikkala sxema ham buyuk Britaniyada AES qurilishini moliyalashtirish uchun ishlatiladi. CfD-Hinkley Point C uchun to’g’ri, stansiyada investitsiya muammolari bor: o’tgan yilning dekabr oyida Xitoyning CGN bir nechta to’lovlarni o’tkazib yuborgani ma’lum bo’ldi, shuning uchun moliyalashtirish yuki butunlay fran’suz EDFGA o’tkazilishi mumkin. CGN buni amalga oshirishga haqli, chunki ortiqcha xarajatlar shartnomada ko’rsatilgan darajaga yetdi, bu investorga investitsiyalarni to’xtatishga imkon beradi. Bloomberg ma’lumotlariga ko’ra, tugatish Britaniya hukumatining moliyaviy yordamini talab qilishi mumkin.

Britaniyadagi RAB 2022 yil mart oyida qabul qilingan Atom energetikasi va uni moliyalashtirish to’g’risidagi qonun (The Nuclear Energy (Financing) Bill) bilan tartibga solinadi. Uning vazifasi “Buyuk Britaniyadagi yangi atom elektr stantsiyalari uchun yangi moliyalashtirish modelini taqdim etish”. “Qonun loyihasi tartibga solinadigan aktivlar bazasi (RAB) sxemasini qo’llash uchun asos yaratadi. RAB sxemasi pensiya jamg’armalari va sug’urta kompaniyalari kabi xususiy investorlarga yangi atom loyihalarini moliyalashtirishga imkon beradi va xorijiy investorlarga qaramlikni kamaytiradi. RAB sxemasi tomonidan moliyalashtiriladigan yangi atom elektr stansiyalari elektr energiyasini yetkazib beruvchilardan yig’imlardan mablag’ oladi, bu esa xarajatlarni iste’molchilarga o’tkazishi kutilmoqda”, deyiladi qonun xulosasida.

Britaniyada RAB – Sizewell C sxemasi bo’yicha moliyalashtiriladigan birinchi atom elektr stansiyasi 2023 yil noyabr oyida regulyator – Gaz va elektr bozorlari boshqarmasi tomonidan e’lon qilindi. Ammo bu atom elektr stantsiyasi investorlar bilan muammolarga duch kelmoqda. Britaniya hukumati bosimi ostida cgn loyihadan chiqishga majbur bo’ldi. O’tgan yilning noyabr oyi oxirida inglizlar Sizewell-ga BAAdagi moliyaviy tuzilmalarga sarmoya kiritishni taklif qilgani haqida ma’lumot paydo bo’ldi, ammo yangi investor haqida hali aniqlik yo’q: nomzodlar sifatida turli xil fondlar nomlangan.

“Barqaror” moliyalashtirish imkoniyatlari

Atom elektr stansiyalarini qurishni moliyalashtirishning hozirgi sxemalarida davlat va hukumat rahbarlarining pozitsiyasi va loyihalarda davlat moliyaviy ishtiroki imkoniyatlari muhim rol o’ynaydi. Davlatning ishtiroki bevosita uzoq, arzon pullarni yoki kreditlarni jalb qilish uchun davlat kafolatlarini ta’minlaydi.

Loyihaning ESG mezonlariga muvofiqligi uchun investorga “mukofot” sifatida stavka pasaygan “yashil” yoki “barqaror” moliyalashtirish vositalari tobora muhim ahamiyat kasb etmoqda. Atom sanoati rahbarlari SOR28 doirasida moliyaviy tuzilmalar atom siyosatini qayta ko’rib chiqishi va atom ishlab chiqarishning o’sishini ta’minlash uchun katta va kichik atom elektr stantsiyalari loyihalariga “yashil” va ESG investitsiyalarini ta’minlashi, emissiyalarni kamaytirish va energiya ta’minotining ishonchliligini yaxshilash kerakligini aytishdi.

Umuman olganda, “yashil moliyalashtirish” Rossiyaning SOR28da ishtirok etishining asosiy mavzusi bo’ldi. “Bizning kun tartibimiz bu moliyaviy vositalar, yashil obligatsiyalar, soliq imtiyozlari, byudjet xarajatlari. Biz gaplashayotgan eng muhim narsa shundaki, ba’zi mamlakatlarning iqlim muammolarini boshqalar hisobidan hal qilib bo’lmaydi. Biz kun tartibimizni himoya qilamiz”, dedi Rossiya Moliya vazirligi rahbari Anton Siluanov.

Yashil moliyalashtirish vositalarining ko’payishi Rossiya texnologiyalari asosida yangi atom ishlab chiqarish quvvatlarini yaratishni kengaytiradi, yaxshi himoyalangan, iqtisodiy vaziyatni yaxshilashga, elektr ta’minoti sifati va turmush darajasini oshirishga yordam beradi.