O’tgan yilning dekabr oyida Britaniyaning New Nuclear Watch Institute (NNWI) tahlil markazi tomonidan chiqarilgan «masshtablashtirishning muvaffaqiyati: raqobatbardosh past uglerodli energiya bozorlaridagi kichik modulli reaktorlarning kelajagi» hisobotidan butun dunyo bo’ylab turli ommaviy axborot vositalari faol ravishda iqtibos keltirmoqdalar. Mualliflarning xulosasiga ko’ra, Rossiya KQAS bozorida yetakchi o’rinni egallaydi.

KQASni taqqoslash

Hisobot bo’limlaridan biri katta va kichik atom stansiyalarining iqtisodiy parametrlarini baholash va taqqoslashga bag’ishlangan.

Baholash «Buyuk Britaniya hukumati tomonidan kichik modulli reaktorlarni texnik-iqtisodiy baholash doirasida ishlab chiqilgan dastlabki taxminlar va modelga» asoslangan. NNWI Britaniya hukumatiga davlat tomonidan qo’llab-quvvatlash uchun o’z loyihalari haqida ma’lumot bergan anonim yetkazib beruvchilarning materiallarini umumlashtirish natijasida olingan «generic SMR» parametrlarini baholaydi. Undan keyin 2010 yildagi funtda hisoblangan o’rtacha ma’lumotlar 2023 yilgi dollar holatiga moslashtirildi. Xususan, 1 kVt KQAS qurilish qiymati 7500 / kVt dollarga baholandi.

Mualliflar 1 kVt KQAS va katta atom elektr stantsiyasini qurish narxini taqqosladilar. $ 5500 / kVt – bu hozirda qurilayotgan III + avlod bloklarini qurish uchun kapital xarajatlarning o’rtacha bahosi.

Biroq, xalqaro energetika agentligi (XEA) va atom energiyasi agentligi (AEA) ning 2020 yilgi «elektr energiyasi ishlab chiqarish uchun prognoz qilingan xarajatlar» qo’shma hisobotida kapital xarajatlar hajmi Janubiy Koreyada $2157/kVt dan Slovakiyada $6920/kVt gacha bo’lgan. XEAning 2020 yilgi hisobotidan ko’rinib turibdiki, bu ko’rsatkich AQSh uchun $6041/kVt ga teng bo’ldi. Turli xil yuqori quvvatli loyihalar uchun ko’proq yoki kamroq ma’lum bo’lgan ma’lumotlar uch baravar farq qilishini hisobga olsak, hisobot ma’lumotlari o’rtacha ekanligini va ma’lum bir loyihaning narxini baholash uchun to’g’ridan-to’g’ri ishlatib bo’lmasligini yodda tutish kerak. Bu, ayniqsa, har xil turdagi qurilmalari bo’lgan RITM reaktorlari loyihalarini baholash uchun juda muhimdir, chunki ularning ma’lumotlari o’rtacha xususiyatlarni aniqlash uchun ishlatilmagan.

Hisobot mualliflari atom elektr stansiyalarining har xil turlarini taqqoslab, KQAS qurilishining narxi eng yaxshi holatda 20 ta blok qurilganidan keyin, asosiy va eng yomoni – 70-90 dan keyin katta atom elektr stantsiyasiga teng degan xulosaga kelishdi.

Ehtimol, aytishimiz mumkinki, Rossiya ushbu yo’lning bir qismini (eng yaxshi ssenariyda – yarmini) allaqachon bosib o’tgan: «Atomflot» uchun Rosatom korxonalari allaqachon 10 ta RITM-200 reaktor qurilmalarini ishlab chiqargan.

Bozor ulushi

Hisobot boshida qisqacha tushuntirish xatida shunday deyilgan: «Davlat tomonidan qo’llab-quvvatlanishi va ishlatilgan yoqilg’i va chiqindilarni yo’q qilishni o’z ichiga olgan «AES xizmatchi sifatida» keng qamrovli biznes modeli tufayli Rossiya reaktorlari oilasi RITM global KMR (Kichik Modulli Reaktorlar) bozorida izolyatsiya qilingan energiya tarmoqlari segmentida hukmronlik qiladi va dunyodagi eng keng tarqalgan reaktorga aylanadi. Xitoyning AP 100 (Linglong One) reaktori o’rnatilgan quvvat bo’yicha jahon MR (modulli reaktorlar) parkining taxminan 15 foizini tashkil qilishi taxmin qilinmoqda. NUSCALE kompaniyasining VOYGR reaktori 2050 yilga kelib dunyoda o’rnatilgan KMR quvvatining 5-10 foizini ta’minlashi mumkin. 2040-yillarda seriyali qurilishi boshlangan takomillashtirilgan reaktorlar orasida Amerikaning XE — 100 kompaniyasi dunyodagi o’rnatilgan quvvatning 7 foizini tashkil etadigan eng katta bozor ulushini olish uchun eng katta imkoniyatga ega«.

Matndagi boshqa loyihalar nomlanmaganligi va Rossiya reaktor texnologiyalari ulushi to’g’ridan – to’g’ri e’lon qilinmagan yagona loyihalar bo’lganligi sababli, RITM reaktorlari bilan KQAS ulushi KQAS bozorining kamida 68 foizini tashkil qiladi deb o’ylashni istardim. Biroq, quyidagi matndan kelib chiqadiki, 2030 yilda Rossiya ulushi 20-25% to’g’ri keladi. Shu bilan birga, Xitoy va AQSh ulushlari taxminan bir xil bo’ladi.

Britaniya tadqiqotidan qat’i nazar, quyidagilarni ta’kidlash o’rinli: hozirgi vaqtda Rosatom jahon KQAS bozorida yetakchi o’rinni egallab turibdi. «Akademik Lomonosov» dunyodagi yagona suzuvchi KQASdir. 22220 loyihasining muzyorarlarida RITM-200 reaktor qurilmalari ishlatiladi. Ushbu uchta muzyorarlar allaqachon Shimoliy dengiz yo’lida ishlamoqda, yana uchtasi qurilmoqda.

Davlat korporatsiyasiga kiruvchi tashkilotlar kichik va mikroreaktorlarning eng yangi o’nta loyihasini ishlab chiqmoqdalar. Shunday qilib, Baimsk TBK (tog’ boyitish kombinati)ni elektr energiyasi bilan ta’minlaydigan yangi suzuvchi energiya bloklari uchun uskunalar allaqachon ishlab chiqarilmoqda. Yakutiyada quruqlikdagi KQAS uchun tarkbiy qismlar ishlab chiqarish boshlandi. RITM-200 reaktor qurilmasining turli modifikatsiyalari SEB (Suzuvchi energiya bloki) ga va yer usti KQASga o’rnatiladi.

Ritm-400 reaktor qurilmasi eng kuchli muzyorar qurilma «Rossiya»(Lider loyihasi)siga o’rnatiladi, bunday reaktor qurilmasi bilan yer usti KQAS qurilishi «Nornikel» va «Rosatom» tomonidan muhokama qilinadi.

Turli xil quvvaqtli va modifikatsiyali RITM reaktor qurilmasi negizida suzuvchi va yer usti KQAS qurilishi haqida potentsial xorijiy mijozlar bilan ham muhokama qilinadi.

BREST-OD-300 reaktori bilan tajriba namoyish energiya kompleksi faol qurilmoqda (bu haqda ko’proq ma’lumot olish uchun: «Brest qo’llab-quvvatlandi»). Chukotkadagi Sovinoye konini energiya bilan ta’minlash uchun Shelf-M mikroreaktori bilan KQAS qurish to’g’risida qaror qabul qilindi. Bu yil texnik loyiha tayyor bo’lishi va joylashtirish joyida tayyorgarlik ishlari boshlanishi kerak.

Amalga oshirishning dastlabki bosqichlarida uchta qo’rg’oshin-vismut loyihasi (SVET-M, SVGT-1 va SVBR-100), suv-suvli VVER-I, VTGR atom energiya texnologiyalari stansiyasi bian va «Yelena-AM» termoelektrik transformatsiya loyihasi mavjud.

Bundan tashqari, Rosatom tadqiqot reaktorlarining ikkita loyihasini amalga oshiradi (XAEA-Xalqaro atom energiyasi agentligi tasnifiga ko’ra ularni KQASga kiritish mumkin emas).  KMTTR (Ko’p Maqsadli Tezkor Tadqiqot Reaktori) allaqachon qurilmoqda, STTR suyuq-tuz tadqiqot reaktori uchun texnik loyiha ishlab chiqilmoqda va uni 2025 yilda yakunlash kutilmoqda. KMTTR va STTR yadroviy yoqilg’i aylanish davrini yopish texnologiyasini tadqiq qilish va ishlab chiqishda ishtirok etadi.

Tadqiqotga qaytish: afsuski, hisobotda xato bor: «Taxminan 2025 yilga kelib Rossiyada yopiq yoqilg’i aylanish prinsipiga asoslangan quvvati 1 GVt(el.) bo’lgan KMR reaktorlari ishga tushiriladi«. Biroq, KMR kontseptsiyasi Rossiyaning yopiq yoqilg’i aylanishi strategiyasida markaziy o’rinni egallashi aniq emas. Ko’rinib turibdiki, xatolik yuz bergan va 2035- yilni nazarda tutilgan bo’lishligi kerak, ammo shunga qaramay, qaysi KQASni nazarda tutayotganligi aniq emas.

Bo’linishlar

Hisobot mualliflari jahon atom bozorida rivojlanayotgan muhim tendensiyani ta’sir doiralarga bo’linishni ta’kidlaydilar. Hisobot bo’limlaridan birida ikkita blok ajratilgan. Birinchisi – Sapporo 5 guruhi (AQSh, Kanada, Fransiya, Buyuk Britaniya va Yaponiya yadroviy yoqilg’i ishlab chiqarish sohasida hamkorlik qilishga kelishib olgan), ularning IHTT (Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti) mamlakatlari va boshqa mamlakatlardan kelgan ittifoqchilari bilan ajratilgan. Ikkinchisi – BRIKS (Braziliya, Rossiya, Hindiston, Xitoy, Janubiy Afrika) ga a’zo davlatlar va Rossiya va Xitoy bilan hamkorlik qilishga moyil bo’lgan mamlakatlar- KQAS segmentidagi asosiy o’yinchilardir. Hisobot mualliflarining ta’kidlashicha, Rossiya va Xitoy KQAS loyihalari sanksiyalar xavfiga duchor bo’lishi ehtimoldan yiroq, chunki ular sanksiyalar xavfiga duchor bo’lgan tarkibiy qismlarni o’z ichiga olmaydi. Va siz bunday loyihalarni dollar va yevro tizimlaridan tashqarida moliyalashtirishingiz mumkin.

Hisobot mualliflarining ta’kidlashicha, Rosatomning KQAS eksport taklifi ishlatilgan yadro yoqilg’isini qayta ishlash uchun Rossiyaga qaytarish xizmati tufayli potentsial mijozlar uchun foydalidir. Rosatom ishlatilgan yadro yoqilg’isini chiqindi sifatida emas, balki qayta ishlatilishi mumkin bo’lgan bo’linadigan materiallarning qimmatli manbai sifatida ko’radi. Ushbu kontseptsiya mijozga o’z qayta ishlash quvvatlarini hosil qilish uchun pul sarflamaslikka imkon beradi. Va, biz ta’kidlaymizki, bunda Rosatom ishtirokidagi atom loyihalarining ijtimoiy maqbulligini oshadi.

Umuman olganda, Rosatom Rossiya va jahon bozorlarida reaktor texnologiyalarini turli yo’nalishlarda targ’ib qilish, xavflarni kamaytirish va KQAS loyihalarini muayyan joylarda amalga oshiradigan ulkan ishlarni olib bormoqda.