Nükleer santral inşasıyla ilgilenen Kazakistan, Rosatom ile ortaklık olasılığını da değerlendiriyor. Türkiye’de bulunan Akkuyu Nükleer Güç Santrali’ni (NGS) ziyaret eden Kazak yetkililer, Rosatom Genel Müdürü Aleksey Likhachev ile görüştü. Almatı’da Rusya Ulusal Nükleer Araştırma Üniversitesi’nin bir bölümünün açılması da gündemde.
Biraz tarih
Kazakistan nükleer endüstri konusunda yeni bir ülke değil. Sovyetler Birliği zamanlarına dönecek olursak, Semipalatinsk nükleer deneme sahası, SSCB nükleer projesinin bir parçasıydı. İlk Sovyet atom bombası, 1949 yılında burada test edildi.
Dünyanın ilk ticari hızlı nötron reaktörü BN-350, 1973 yılının temmuz ayında Aktau (sonraki adıyla Shevchenko) şehrinde işletime alındı. Çift amaçlı olmasıyla diğer reaktörlerden ayrılan BN-350 reaktörü, elektrik enerjisi ve tuzdan arındırılmış su üretirken, kalan ısı ise yerel konutlara dağıtılırdı. BN-350 reaktörü 1998 yılının mart ayında kapatılırken, 1999 yılının nisan ayında alınan kararla da santral ileride kullanılmak üzere rafa kaldırıldı.
Kazakistan Ulusal Nükleer Merkezi’nin bünyesinde Atom Enerjisi Kurumu, Radyasyon Güvenliği ve Ekoloji Enstitüsü, Jeofizik Araştırma Enstitüsü ve Baykal İşletmesi (bakım, onarım, güvenlik ve nakliye hizmetleri sunuyor) bulunuyor. Kazakistan, iki araştırma reaktörü, üç test standı ve bir tokamak işletiyor. Test standı, yapısal malzemeler ve tasarımlar üzerinde deneyler yapmak ve testler gerçekleştirmek için kullanılıyor. Kazakistan Ulusal Nükleer Merkezi, geçtiğimiz mayıs ayında 30’uncu yılını kutladı.
2009 yılından beri dünyanın en büyük uranyum üreticisi olma özelliği taşıyan Kazakistan, küresel nükleer endüstride önemli bir rol oynuyor. 2021 yılında küresel uranyum üretiminin %46’sını tek başına karşılayan ülke, yayınlanan rapora göre, 2021 yılında Kazakistan Ulusal Atom Kuruluşu ve Kazakistan Cumhuriyeti devletine ait uranyum madencisi Kazatomprom, 11 bin 858 ton uranyum (toplam pazarın %24’ü) üretti.
2000’li yıllardan beri nükleer santral inşa etme ihtimalini değerlendiren Kazakistan’da, nükleer proje, ekonomik faktörler ve halktan gelen tepkiler nedeniyle birkaç kez askıya alındı ve yeniden başladı.
Kazakistan’ın nükleer santral inşasına yönelik ilgisi yeniden artıyor. 2021 yılının Eylül ayında düzenlenen Doğu Ekonomik Forumu’nda söz alan Kazakistan Cumhurbaşkanı Kasım Cömert Tokayev, konuya ilişkin, “Kazakistan’ın nükleer santrale ihtiyacı olduğu için bu konunun titiz bir şekilde ele alınmasının zamanının geldiğini düşünüyorum” dedi. Cumhurbaşkanı Tokayev, geçtiğimiz günlerde ülkesinde yaşanan elektrik kesintileri nedeniyle Kazakistan’da nükleer santral inşa edilmesi olasılığını inceleme talimatı vermişti. 2021 yılının Kasım ayında finans sektörünün temsilcileriyle birlikte gerçekleştirilen bir toplantıda konuşan Kazakistan Cumhurbaşkanı, şunları dile getirmişti: “Kazakistan’da elektrik kesintilerinin ilk işaretlerini şimdiden görüyoruz. <…> Bu nedenle, gelecekte yaşanabilecek sıkıntıları da düşünerek, nükleer santral inşaatına yönelik karar vermemiz gerekecek”. Haziran ayının başında, Kazakistan hükümeti, nükleer elektrik santrali inşasına yönelik Almatı bölgesindeki Ülken köyü yakınlarındaki bir yerin potansiyel olarak seçildiğini duyurdu.
Rosatom ve Kazakistan
Rusya Devlet Atom Enerjisi Kurumu Rosatom Genel Müdürü Aleksey Likhachev, geçtiğimiz mayıs ayının sonlarında, Kazakistan Başbakanı Alihan İsmailov ile görüştü. Rosatom basın bülteninde, “Taraflar, ortak uranyum madenciliği projelerinin genişletilmesi de dahil olmak üzere enerji sektöründe iş birliği konusunda geniş bir kapsamlı bir görüşme gerçekleştirdiler” ifadeleri yer aldı.
Rusya Devlet Atom Enerjisi Kurumu Rosatom’un iştiraki Uranium One, Kazakistan Ulusal Atom Kuruluşu ve Kazakistan Cumhuriyeti devletine ait uranyum madencisi Kazatomprom’un ortağı olarak uzun yıllardır Kazakistan’da faaliyet gösteriyor. Kazatomprom ve Uranium One’ın bağlı kuruluşları, Karatau, Horasan-U (üçüncü ortak olarak Energy Asia Holdings Ltd ile), Akbastau, Zarechnoe (Kara-Balta Maden İşletmesi ile üçüncü ortak olarak) ve Güney Madencilik ve Kimya Şirketi olmak üzere uranyum madenciliği yapan beş ortak girişim kurdu. Kazatomprom’un yıllık raporuna göre, söz konusu bu şirketler 2021 yılında 8 bin 660 tondan fazla uranyum üretti.
Basın bülteninde, “Rus tarafı, iki ülkenin enerji güvenliğini güçlendirmek için Kazakistan’ın uranyum madenciliği endüstrisine devam eden yatırımlarla ilgilendiğini doğruladı” ifadeleri yer aldı.
Rosatom ve Kazatomprom, Uranyum Zenginleştirme Merkezi (UEC) aracılığıyla nükleer yakıt alanında da iş birliği yapıyor. Kazatomprom, 2006 yılında kurulan UEC’nin Mart 2020’ye dek %50 hissesine sahipti. Kazak şirket Kazatomprom, bir hisse hariç tüm hissesini merkezin ikinci hissedarı olan Rosatom’un yakıt şirketi TVEL’e sattı. Tarafların mutabık kaldığı üzere, Kazatomprom’un elinde kalan hisse, şirketin uranyum zenginleştirme hizmetlerine erişimini sağlayacak. UEC, Kazakistan ve Çin Genel Nükleer Enerji Şirketi (CGNPC) tarafından kurulan ve Basınçlı Su Reaktörleri (PWR) için kare kafes yakıt tertibatları üreten bir ortak girişim olan Ulba-TVS’ye düzenli olarak düşük düzeyde zenginleştirilmiş uranyum teslimatlarına 2021 yılında başladı.
Rusya, Kazakistan’da bir nükleer santral inşa etme isteğini defalarca dile getirirken, Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin, Rosatom’un iştirakini 2019 yılında önermişti. Geçtiğimiz mayıs ayı sonlarında, Ulusal Nükleer Merkezin kuruluş yıldönümü dolayısıyla düzenlenen bir seminerde söz alan Rusya’nın Kazakistan Büyükelçisi Alexey Borodavkin, şunları dile getirdi: “Kazakistan’da ilk nükleer santralin yapılmasının gerekliliğini düşünürsek, Rosatom’un bu büyük ölçekli projede yer almaya hazır olduğunu söylemeliyim. Uygun koşullarda proje finansmanı sağlamanın ötesine geçen hazırlıklarımız, Kazak personelin eğitilmesi ve yerel şirketlerin inşaat projesine dahil edilmesini de kapsar.”
Kazakistan makamları, Rus tasarımı nükleer santrallerin inşa sürecinden haberdar. Kazakistan Enerji Bakanı Bolat Akçulakov başkanlığındaki Kazakistan heyeti, 9 Mayıs tarihinde Türkiye’deki Akkuyu nükleer santralinin şantiye sahasını ziyaret etti. Akkuyu NGS, paralel olarak inşa edilen dört VVER-1200 reaktör ünitesi ile dünyanın en büyük nükleer inşaat sahası olma özelliği taşıyor. Mühendislik ve inşaat hizmetleri sunan Rosatom iştiraki Akkuyu Nükleer, Akkuyu Nükleer Güç Santrali’ni “Yap, Sahip Ol- İşlet” modeliyle işletecek ve bakım hizmetleri sunacak.
Kazakistan’dan gelen konuklar, projenin ana ulaşım merkezi olan Vostochny doğu deniz kargo terminalini ziyaret ettiler, 1’inci Ünite’nin pompa istasyonu inşaat alanını incelediler ve inşa edilen güç ünitelerinin genel manzarasının görülebilmesi için açılan sahanın en yüksek noktasına çıktılar. AKKUYU NÜKLEER A.Ş. Genel Müdürü Anastasia Zoteeva, konuklara Türkiye’deki projenin uygulanmasındaki ayrıntıları anlatırken, Rosatom- International Network özel kuruluşu Başkanı Vadim Titov da nükleer güç santrali inşaatının iletişim etkinlikleri konusunda tecrübesini paylaştı.
Öte yandan, Almatı’da bulunan Al-Farabi Kazak Ulusal Üniversitesi, öğrencilere nükleer enerji, eczacılık, tıp ve ekonomi alanlarında eğitim vermek adına Ulusal Nükleer Araştırma Üniversitesi’nin (MEPhI) bir şubesini açacak. Söz konusu anlaşma 1 Haziran’da KazNU ile MEPhI arasında Kazakistan Cumhurbaşkanı Kasım Cömert Tokayev’in huzurunda imzalandı. Ulusal Araştırma Nükleer Üniversitesi MEPhI, Rosatom’un nükleer alandaki mesleklerde derece sunan başlıca üniversite olma özelliği taşıyor.
