May oyida «Alabuga-Volokno» poliakrilnitril (PAN-) prekursori va uglerod tolasi ishlab chiqaruvchi zavodning 10 yillik yubileyi nishonlanadi. Korxona «Rosatom Kompozit Texnologiyalari» bo‘linmasiga (bundan keyin – kompozit bo‘linma) kiradi. O‘tgan 10 yil mobaynida «Alabuga-Volokno» nafaqat atom sanoati, balki boshqa ko‘plab sohalar uchun ham kompozitlar yaratish zanjirining muhim bo‘g‘iniga aylandi.
Tataristondagi «Alabuga» maxsus iqtisodiy hududida uglerod tolasi ishlab chiqaradigan zavod qurilishi 2012-yilda boshlangan. Birinchi bosqichning quvvati yiliga 1,5 ming tonna uglerod tolasini tashkil etgan.
Texnologik liniya shpulyarnik, energiya tejaydigan oksidlash va karbonlash pechlari o‘rnatilgan PAN tolasiga issiqlik bilan ishlov berish bo‘limi hamda tayyor uglerod tolasiga sirtqi ishlov berish va o‘rash tizimidan iborat. Texnologik sxemaning tashqi ko‘rinishdan oddiyligi bilan birga, liniya o‘ziga xos hisoblanadi – buning sababi, eng kamida, yosh va tez rivojlanayotgan uglerod kompozitlari sohasida namunaviy yechimlar mavjud emasligi bilan izohlanadi.
2015-yil 15-mayda «Alabuga-Volokno» zavodi rasman ishga tushirildi. «Rosatom Kompozit Texnologiyalar» bo‘limi bosh direktori o‘rinbosari va texnik direktori Yuriy Svistunov shunday eslaydi: «Zavod ishga tushirilgandan so‘ng biz xalqaro bozorda o‘z o‘rnimizga ega bo‘ldik. Bizni chet ellarda tan olishdi va ixtisoslashgan jurnallarda biz haqimizda maqolalar chop etila boshlandi». «Alabuga-Volokno» korxonasi kompozit mahsulotlar uchun turli xil o‘rta va yuqori mustahkamlikdagi uglerod tolalarini ishlab chiqaradi.
Rossiyaning uglerod tolasi butun dunyoda talab qilinmoqda. Bundan tashqari, import o‘rnini bosish dasturi doirasida ichki bozorga ham yetkazib berilmoqda (uglerod tolasining qo‘llanilish sohalari haqida quyida batafsil ma’lumot berilgan).
Shu bilan bir vaqtda, kompozit bo‘limida uglevodorod ishlab chiqarish uchun xomashyo hisoblangan PAN-prekursorlar ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yish ustida ish olib borildi. 2021-yil noyabr oyida ushbu xomashyoni ishlab chiqaruvchi sexlar zavodning ajralmas qismiga aylandi. PAN-prekursorlar neftni qayta ishlash mahsuloti bo‘lgan akril kislotasi nitrilidan olinadi. Uni korxonaga Rossiyadagi eng yirik neft kompaniyalaridan biri – «Lukoyl» yetkazib beradi. Texnologik jarayon polimer molekulalari hosil bo‘ladigan reaktorda boshlanadi. Keyin polimer oqimlar ko‘p teshikli filьeralar orqali o‘tib, juda ingichka filamentlarni shakllantiradi. «Yangi ishlab chiqarish uglerod-kompozit materiallar bo‘yicha to‘liq texnologik zanjirni yaratish imkonini beradi. Rossiya PAN-prekursorining sifati dunyodagi eng yaxshi ishlab chiqaruvchilar darajasida,» – dedi Rosatom bosh direktori Aleksey Lixachev ishlab chiqarish ochilishi marosimida.
Yiliga 5 ming tonna quvvatga ega yangi ishlab chiqarishning yo‘lga qo‘yilishi tufayli kompozit bo‘linmasi chet el etkazib beruvchilaridan voz kechishga erishdi. Korxona nafaqat «Alabuga-Volokno»ni, balki Saratov viloyatining Balakovo shahrida joylashgan kompozit bo‘linmasining ikkinchi korxonasini ham xom ashyo bilan ta’minlamoqda. Bundan tashqari, «Rosatom» kelgusida bozorga keng turdagi mahsulotlarni taklif eta oladigan jahondagi to‘rtta asosiy uglerod tolasi ishlab chiqaruvchilari qatoriga kirdi.
«Alabuga-Volokno» mahsuloti 17,5 metr uzunlikdagi qanot konsolida va MS-21-300 tor fyuzelyajli samolyotning markazplanida qo‘llaniladi. Kompozitlar qanotning aerodinamikasini yaxshilaydi, alohida qismlarning og‘irligi kamayadi, natijada samolyot kam yoqilg‘i sarflaydi va uning foydalanish xarajatlari pasayadi. To‘liq import o‘rnini bosgan MS-21 versiyasining sertifikatlash parvozlari 2025-yil yozida boshlanishi kutilmoqda.
Uglerod tolasining yana bir muhim qo‘llanilish sohasi – uranni boyitish uchun ishlatiladigan gaz sentrifugalarining rotorlaridir. Rosatomning yoqilg‘i bo‘linmasi (TVEL) tola sifatiga juda yuqori talablar qo‘yadi, chunki sentrifugalar 30 yil davomida to‘xtamasdan sekundiga 1500 martadan ortiq aylanish tezligida ishlaydi.
Yana bir yo‘nalish – transport sohasi. Uglerod kompozitlaridan poyga avtomobillarining mustahkam va yengil korpuslari, snoubordlar, saplar, mototsikllarning qo‘shimcha qismlari va boshqa mahsulotlar tayyorlanadi. Kompozit bo‘limi Italiyaning Kawasaki Puccetti Racing poyga jamoasi bilan hamkorlik o‘rnatib, motokomponentlar bozoriga kirib keldi. Ha, rossiyalik ishlab chiqaruvchilarning kompozit materiallari sport mototsikllarining qo‘shimcha qismlarida, shuningdek, sap va snoubordlarda qo‘llanilmoqda. Aytgancha, xokkey klyushkalari ham uglerod kompozitlaridan yasaladi.
To‘rtinchi yo‘nalish – yuqori bosimli balonlar, jumladan, vodorod saqlash va tashish uchun mo‘ljallangan idishlar ishlab chiqarish.
Beshinchi yo‘nalish – shamol energetikasi: shamol parraklarini ishlab chiqarishda uglerod kompozitlarining ulushi taxminan 10 foizni tashkil etadi. Uglerod kompozitlaridan lonjeronlarning tokchalari tayyorlanadi. Tokcha – bu parrakning butun uzunligi bo‘ylab cho‘zilgan bir necha qatlam uglerod matosidan iborat tasmani anglatadi. Tokchalar qobiqlarga o‘rnatiladi va ularga parraklarning shamol yuklamasiga bardosh berishini ta’minlovchi kuch elementlari tayanadi.
Nihoyat, uglerod kompozitlaridan turli kichik buyumlar va detallar tayyorlanadi. Bu sohada qo‘llanish doirasi faqatgina yaratuvchilarning tasavvuri bilan cheklanadi. Bunga noutbuk korpuslari, musiqa asboblari va boshqa ko‘plab narsalar kiradi.
