Sun’iy intellekt (SI) sohasi energiya iste’moliga tobora ko‘proq ta’sir ko‘rsatmoqda. SI rivojlanishi bilan elektr energiyasini ishlab chiqarish va tarmoq quvvatlariga bo‘lgan ehtiyoj ortib bormoqda. SI’ni joriy etishning muhim tarkibiy qismi – past uglerodli, ideali esa uglerod chiqarmaydigan elektr energiyasi ta’minotining barqarorligidir. Buni atom energetikasi ta’minlay oladi. Bu haqda Xalqaro energetika agentligining (XEA) «Energetika va sun’iy intellekt» nomli hisobotida so‘z yuritilgan.
Bugungi texnologik tizimda axborotni mashina yordamida qayta ishlash energiyadan foydalanish bilan chambarchas bog‘liq. Masalan, fizik nuqtai nazardan 1 yoki 0 – bu energiyaning o‘tishi yoki o‘tmasligidir. Mashinali o‘rganish tamoyillari ham energiya bilan bog‘liq. Misol uchun, mashinali o‘qitish sohasidagi fundamental kashfiyotlari va ixtirolariga ko‘ra Nobel mukofotiga sazovor bo‘lgan Xopfildning tizimida, etalon qiymatlar eng past energiya ko‘rsatkichi – «vodiy»ni hosil qilish uchun dasturlashtiriladi. O‘rganish jarayonida tizim aynan shu «vodiy»ga intiladi.
Hozirgi vaqtga kelib, texnik yutuqlar, hisoblash xarajatlarining pasayishi va ulkan ma’lumotlar bazalarining mavjudligi sun’iy intellektning shunchalik kuchli rivojlanishiga olib keldiki, u ilmiy faoliyatdan ishlab chiqarish jarayonlariga, kundalik turmushga, siyosatga, san’atga va energetikaga ta’sir ko‘rsatadigan sanoatga aylandi.
Hisobotda ta’kidlanishicha, ma’lumotlarni qayta ishlash markazlari (MQM) faqat sun’iy intellekt bilan emas, balki boshqa vazifalar bilan ham shug‘ullanishi sababli, MQMning umumiy yuklanishida sun’iy intellektning ulushini aniqlash murakkab masala hisoblanadi. Boshqa tomondan, sun’iy intellekt bilan faqat MQMlar emas, balki boshqa tizimlar ham ishlaydi. Qanday bo‘lmasin, hisobotda «MQM» atamasi qo‘llanilgan.
Xalqaro energetika agentligi ma’lumotlariga ko‘ra, 2024-yilda jahon elektr energiyasi iste’molining taxminan 1,5 foizi – 415 TVt·soat ma’lumotlar markazlariga to‘g‘ri keldi. Ma’lumotlar markazlari segmentida eng katta ulushni AQSH (45 foiz) egalladi, ikkinchi o‘rinda Xitoy (25 foiz), uchinchi o‘rinda esa Yevropa (15 foiz) turadi.
Ma’lumotlarni qayta ishlash markazlarining elektr energiyasi iste’moli o‘rtacha o‘sishi 2005-yildan 2015-yilgacha bo‘lgan davrda yiliga 3 foizdan 2015-yildan 2024-yilgacha bo‘lgan davrda 10 foizgacha tezlashdi. 2017-yildan boshlab dunyoda ma’lumotlar markazlarining elektr energiyasi iste’moli o‘rtacha yiliga taxminan 12 foizga o‘sib bormoqda. Bu umumiy elektr energiyasi iste’moli o‘sishidan to‘rt barobardan ko‘proq tezroqdir. Xitoyda 2015-2024-yillarda o‘rtacha yillik o‘sish 15 foizni, AQShda esa 12 foizni tashkil etdi.
Iqtisodiyotning turli sohalarida energiya iste’moli o‘sib borayotgan rivojlanayotgan mamlakatlarda Ma’lumotlarni qayta ishlash markazlari (MQM) umumiy o‘sishning taxminan 5 foizini ta’minlamoqda. Energiya iste’moli uzoq vaqt davomida deyarli o‘zgarishsiz qolgan mamlakatlarda esa, MQMlar taxminan 20 foizlik o‘sishni ta’minlaydi.
Shuni ta’kidlash joizki, global miqyosda ma’lumotlar markazi segmenti elektr energiyasining eng tez o‘sib borayotgan iste’molchisi emas. Xalqaro energetika agentligi baholariga ko‘ra, bu segment og‘ir sanoat va boshqa sanoat tarmoqlari, maishiy texnika, xonalarni sovutish va isitish, suvni isitish hamda elektr transporti segmentlaridan ortda qolmoqda. Biroq, mahalliy darajada ma’lumotlar markazlarining ulanishi elektr energiyasi ishlab chiqarish quvvatlarining yetarliligi va tarmoqlarning o‘tkazuvchanlik qobiliyati bilan bog‘liq muammolarni keltirib chiqarishi mumkin.
Xalqaro energetika agentligi 2030-yilgacha ma’lumotlar markazlarining energiya iste’moli bo‘yicha to‘rtta prognoz ssenariyni taklif etdi. Asosiy ssenariyga ko‘ra, elektr energiyasi iste’moli hozirgi darajadan ikki barobardan ko‘proq oshib, 945 teravatt-soatni tashkil etadi. Hisobotda ta’kidlanishicha, bu Yaponiyaning hozirgi energiya iste’molidan biroz yuqoriroqdir.
«Parvoz» ssenariysi bo‘yicha 2030-yilga kelib elektr energiyasi iste’moli 1260 TVt·soatdan oshib ketadi. «Yuqori samaradorlik» ssenariysi bo‘yicha energiya tejamkorligi tufayli 2030-yilga kelib iste’mol 800 TVt·soat atrofida bo‘ladi. «Qarshi shamol» ssenariysi bo‘yicha esa – taxminan 670 TVt·soat. XEA ekspertlari 2035-yilgacha ham bashorat qilishdi, biroq noaniqlik darajasi shunchalik yuqori bo‘lib chiqdiki, ssenariyga qarab hisob-kitoblar 700 TVt·soatdan 1720 TVt·soatgacha tebranmoqda.
Sun’iy intellektdan foydalanadigan sohalar ishlab chiqarish jarayonlarini takomillashtirish orqali o‘z energiya sarfini kamaytirmoqda. «Kelajak sanoatini raqamlashtirish va avtomatlashtirish uzluksiz o‘sib boradi; sun’iy intellektni ishlab chiqarishga tatbiq etishda yetakchilikni qo‘lga kiritgan mamlakatlar va kompaniyalar oldinga chiqadi. Sun’iy intellektni qo‘llash mahsulotlarni ishlab chiqishni jadallashtirishi, xarajatlarni kamaytirishi va ularning sifatini oshirishi mumkin. Sanoatdagi jarayonlarni optimallashtirish uchun sun’iy intellektni keng joriy etish Meksikaning hozirgi umumiy energiya iste’molidan ham ko‘proq energiya tejashga olib kelishi mumkin,» deyiladi hisobotda. Gap 2035-yilga kelib taxminan 8 eksadjoul (EDj), ya’ni 222 teravatt-soatdan ortiq bo‘lgan daraja haqida bormoqda.
Shunday qilib, sun’iy intellektni qo‘llash orqali elektr energiyasini tejash elektr energiyasiga bo‘lgan umumiy talabning o‘sishini qisman pasaytirishi mumkin. Bundan tashqari, serverlar va sovutish uskunalarining energiya samaradorligini oshirish ham ma’lumotlarni qayta ishlash markazlarining (MQM) energiya iste’moliga ma’lum darajada kamaytiruvchan ta’sir ko‘rsatadi.
Dunyodagi MQM energiyasiga bo‘lgan ehtiyojining 30 foizini ko‘mir elektr stansiyalari ta’minlaydi
MQM energiya iste’moli darajasi bo‘yicha metallurgiya zavodlari, jumladan, alyuminiy ishlab chiqarish kabi yuqori energiya talab qiladigan korxonalar bilan taqqoslanadi. Bundan tashqari, MQM energiyasi iste’molining tez o‘sib borayotgan va tobora muhim bo‘lib borayotgan segmentidir. Shu bois ularni elektr energiyasi bilan qanday qilib ishonchli ta’minlash mumkinligi masalasi ko‘tarilmoqda. MQMni joylashtirish uchun asosiy mezonlar – ishonchli elektr ta’minoti manbalari, elektr energiyasining raqobatbardosh narxlari va tarmoqlarning yetarli o‘tkazuvchanlik qobiliyatidir.
Yetarli miqdordagi elektr ishlab chiqarish quvvatlari – ma’lumotlarni qayta ishlash markazini (MQM) qurish to‘g‘risida qaror qabul qilish uchun eng muhim omil hisoblanadi. Hisobotda ta’kidlanishicha, dunyodagi MQM larning elektr energiyasiga bo‘lgan ehtiyojining 30 foizini ko‘mir elektr stansiyalari qondiradi. Undan keyingi o‘rinlarda qayta tiklanuvchi energiya manbalari (27 foiz), gaz (26 foiz) va atom energiyasi (15 foiz) turadi. 2030-yildan so‘ng MQM larning energiya ta’minotida ko‘mir ulushi biroz kamayadi, gaz ulushi o‘zgarishsiz qoladi, qayta tiklanuvchi va atom energiyasi ulushi esa ortadi.
Hisobotda ta’kidlanishicha, tarmoqlar ko‘plab hududlar uchun muammoli masala hisoblanadi: «Elektr energiyasi tarmoqlariga ulanish, xoh ishlab chiqaruvchi tashkilotlar bo‘lsin, xoh iste’molchilar, jumladan ma’lumotlarni qayta ishlash markazlari bo‘lsin, uzoq vaqt talab etadi va bir qator qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. Iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda yangi elektr uzatish liniyalarini qurish to‘rt yildan sakkiz yilgacha cho‘zilishi mumkin. Bundan tashqari, transformatorlar va kabellar kabi energiya tarmog‘ining asosiy qismlarini yetkazib berishni kutish muddati so‘nggi uch yil ichida ikki barobarga oshgan.»
Elektr energiyasini maksimal darajada ishonchli yetkazib berishni ta’minlash va uni boshqarish imkoniyatiga ega bo‘lishga intilish texnologiya va energetika kompaniyalari o‘rtasida hamkorlikni vujudga keltirishga olib kelmoqda. Xususan, AQShda bir nechta yirik ma’lumotlarni qayta ishlash markazlari operatorlari gaz asosida yangi quvvatlarni qurayotgan energiya ishlab chiqaruvchi va sotuvchi kompaniyalar bilan sheriklik aloqalarini o‘rnatganliklarini e’lon qildilar.
2024-yilda Amerikaning yirik texnologik kompaniyalari atom stansiyalari bilan shunga o‘xshash shartnomalar tuzgan. Oracle kompaniyasi sentyabr oyida 1 GVt quvvatli ma’lumotlarni qayta ishlash markazlari uchun uchta kichik modulli reaktordan foydalanishni rejalashtirayotganini e’lon qildi. Oktabr oyi o‘rtalarida Amazon Energy Northwest bilan Amerikaning Vashington shtatida 320 MVt quvvatli, 960 MVtgacha oshirish imkoniyatiga ega to‘rtta takomillashtirilgan blokni qurish bo‘yicha kelishuvga erishdi. Texnologiya yetkazib beruvchisi X-energy bo‘lib, unga Amazon ham sarmoya kiritmoqda. Ishga tushirish muddati 2030-yillar boshiga mo‘ljallangan. Bundan tashqari, Amazon Dominion Energy bilan 300 MVt quvvatli blokni qurish loyihasini ishlab chiqmoqda. Google ham o‘sha paytda kelajakdagi Kairos Power MMR elektr energiyasini sotib olish bo‘yicha shartnoma imzoladi. 2035-yilga kelib, Kairos 500 MVt quvvatga ega park barpo etishni rejalashtirmoqda. Kompaniya Ouk-Rijda (Tennessi shtati) tuz eritmalarida ishlaydigan Hermes reaktorining namunasini yaratmoqda, uni 2027-yilda ishga tushirish ko‘zda tutilgan. Keyingi bosqich – ikki blokli stansiya qurishdir. Hisobotda ta’kidlanishicha, «Bugungi kunda e’lon qilingan ma’lumotlarni qayta ishlash markazlarini ta’minlash uchun kichik atom generatsiyasini qurish rejalari butun dunyo bo‘ylab umumiy quvvati 25 GVt gacha bo‘lgan inshootlarni barpo etishni nazarda tutadi. Biroq, bu loyihalarning deyarli barchasi AQSh hissasiga to‘g‘ri keladi, garchi ular turli xil ishlab chiqish va aniqlik bosqichlarida bo‘lsa-da. Dastlabki loyihalar shu o‘n yillikning oxiriga qadar amalga oshirilishi kutilmoqda.»
Hisobotda ta’kidlanishicha, ko‘plab texnologiya kompaniyalari va yirik markazlashgan ma’lumotlarni qayta ishlash markazlari operatorlari chiqindilarni kamaytirish va toza energiyadan foydalanishga intilmoqda, shu sababli qayta tiklanadigan energiya manbalaridan energiya sotib olishmoqda. Bu ko‘pincha moliyaviy kelishuvlar hisoblanadi. Bu esa elektr energiyasiga bo‘lgan jismoniy ehtiyojlarni qondirish uchun amalda boshqa manbalar – tabiiy gaz yoki ko‘mirdan foydalanilayotganini anglatadi. Biroq, ba’zi texnologiya kompaniyalari chiqindilarni haqiqatan ham kamaytirishga harakat qilmoqda. Masalan, Google va Microsoft past uglerodli energiya manbalari – gidroelektrostansiyalar, atom elektr stansiyalari, geotermal energiya qurilmalari va karbonat angidridni tutib qoluvchi tabiiy gazda ishlaydigan elektr stansiyalaridan elektr energiyasini yetkazib berish bo‘yicha shartnomalar imzolamoqda. Jumladan, 2024-yil sentyabr oyida Microsoft va Constellation Energy o‘rtasida 20 yillik shartnoma imzolandi. Bu shartnomaga ko‘ra, Three Mile Island atom elektr stansiyasining 1-blokini qayta ishga tushirish rejalashtirilgan.
XEA hisoboti mualliflari ma’lumotni qayta ishlash markazlarini atom stansiyalari bilan energiya ta’minoti istiqbollarini baholashda kichik quvvatli atom stansiyalariga alohida e’tibor qaratishmoqda. Shu bilan birga, nafaqat Three Mile Island blokining qayta ishga tushirilishini, balki Amazon Web Services va Talen Energy o‘rtasidagi shartnomani ham ta’kidlash lozim. Bu shartnomaga ko‘ra, har biri 1257 MVt quvvatga ega bo‘lgan ikkita blokdan iborat Susquehanna AESning 960 MVt quvvati taqdim etiladi. Bundan tashqari, may oyida Google sun’iy intellekt loyihalarining energiya iste’moli keskin oshgani sababli Elementl Power bilan atom energetikasidagi uchta loyihada hamkorlik qilishini e’lon qildi. Google loyihalarni amalga oshirish uchun mablag‘ taqdim etadi. Har bir loyihaning quvvati 600 MVt bo‘lishi kutilmoqda va MAGATE tasnifiga ko‘ra bunday loyihalar o‘rta quvvatli hisoblanadi. Ushbu misollar shuni ko‘rsatadiki, AQShda sun’iy intellekt uchun ma’lumotlarni qayta ishlash markazlarini ulash maqsadida turli quvvatdagi atom elektr stansiyalari qo‘llanilishi mumkin, boshqa mamlakatlar haqida gapirib o‘tirmasak ham bo‘ladi.
Rossiyada «MQM – AES» birikmasi ancha oldin ishlab chiqilgan: 2019-yil sentyabr oyida Kalinin AES yaqinida «Kalinin» MQM ishga tushirildi, u unga elektr energiyasini yetkazib beradi. O‘shandan beri «Rosatom» o‘zining geojoylashtirilgan ma’lumotlar markazlari tarmog‘ini rivojlantirib kelmoqda va hozirda u Rossiyadagi eng yuqori quvvatga ega bo‘lgan uch yirik kompaniya qatoriga kiradi. Bundan tashqari, davlat korxonasi Rossiyada sun’iy intellektni rivojlantiruvchi tashkilotlar bilan hamkorlik qiladi.
Shu bilan bir vaqtda, «Rosatom» kichik, o‘rta va yirik atom stansiyalarini har qanday loyihalar uchun loyihalashtirmoqda, qurmoqda va moslashtiryapti. Bularning barchasi markaziy ma’lumotlarni qayta ishlash markazlarini (MQM) energiya bilan ta’minlash uchun ishlatilishi mumkin. To‘plangan tajriba tufayli Rossiya atom mutaxassislari Rossiya va xorijdagi potensial mijozlarga turli quvvatdagi atom elektr stansiyalari yordamida MQMlarni yaratish va energiya bilan ta’minlash bo‘yicha kompleks yechimlarni taklif qila oladilar.
Rossiyada «MQM – AES» kombinatsiyasi allaqachon yaxshi o‘zlashtirilgan: 2019-yildan beri Kalinin AES yaqinidagi «Kalininskiy» MQM faoliyat yuritmoqda
