Ресей Энергетика министрлігінің Ресей энергетика агенттігі (РЭА) «Әлемдік энергетиканың 2050 жылға дейінгі даму сценарийлері» (бұдан әрі – «Сценарийлер – 2050») есебін шығарды. Бұл әлемдік энергетикадағы жағдай туралы ұзақ уақыт бойы алғашқы ресейлік жария болжам. Ол үш сценарийде модельдеу нәтижелерін ұсынады.
«Сценарийлер – 2050» жасаудың алғышарттары бірнеше тенденциялар болды. Біріншіден, әлемдік отын-энергетикалық кешеннің (ОЭК) көміртегі ізінің төмендеуі соңғы жылдары қоғамдық-саяси және салалық дискурстардағы маңызды тақырыптардың біріне айналды. Екіншіден, әртүрлі болжамдарда баяндалған энергетикалық нарықтар динамикасына қатысты сараптамалық бағалаудың таралуы өте кең болды. Сонымен, 2050 жылы табиғи газды тұтыну болжамдары 500 млрд текше метрден 8 трлн текше метрге дейін өзгереді, ал ЖЭК үлесі 71 пайыздық тармаққа (13%-дан 84%-ға дейін) ерекшеленеді.
«Бүгінгі таңда әлемдік энергетиканы дамытудың барлық аспектілерін және Ресейдің ғана емес, басқа елдердің де ұлттық басымдықтарын көрсететін болашаққа деген өз көзқарасымызды қалыптастыру маңызды», – деп түсіндірді РЭА бас директоры Алексей Кулапин өзінің құттықтау сөзінде. Ол сценарийлерді қалыптастыру тәсілінің айрықша ерекшеліктері ретінде алдын-ала тұжырымдалған нәтиженің пайдасына іздеу сипаты мен ангажирлілік еместікті, сондай-ақ әртүрлі отын мен энергияны өндіру және тұтыну технологияларын таңдауға қатысты болжамдардың түрлі гипотезалармен өзгергіштігін қамтамасыз ету ниетін атады.
«Сценарийлер – 2050» декарбонизация әлемдік энергетиканы дамыту императивіне айналғандығынан туындайды. Алайда, мақсат айқын болғанымен, оған жету жолдары әртүрлі. Көміртегі ізін азайтудың көптеген технологиялары дамудың алғашқы сатысында тұр. Сонымен қатар, 2050 жылға қарай көміртегі бейтараптығына қол жеткізу шығындары – климат бойынша Париж келісімінің мақсаты – әлемдік ЖІӨ-нің 6%-нан астамын құрайды, осылайша ресурстарды басқа тұрақты даму мақсаттарына қол жеткізуден алып тастайды. Зерттеуде атап өтілгендей, бұрын жарияланған сценарийлер қажетті қаржылық шығындарды толық ескермейді.
РЭА есебінде үш сценарий бар. Біріншісі – «Бәрі бұрынғы кездегідей» (ББК), екіншісі – «Ұтымды техникалық таңдау» (ҰТТ), үшіншісі – «Таза нөл» (ТН). Олар 11 макроөңірге арналған, олардың бірі – Ресей. Санақ нүктесі – 2022 жыл, ал диаграммалар 2000 жылдан бастап он жыл бойынша құрылымдалған.
Істердің жалпы жағдайы
Жалпы алғанда, бастапқы отын-энергетикалық ресурстарды (ТЭР) әлемдік тұтыну 2022 жылдан бастап 2050 жылға дейін ББК сценарийінде 37%-ға (18.6 млрд тнэ дейін), ҰТТ сценарийінде – 15%-ға (15.7 млрд тнэ дейін) өседі, тек ТН сценарийінде ол 9%-ға (12.4 млрд тнэ дейін) төмендейді.
2050 жылға қарай ББК сценарийінде энергия ресурстарын пайдаланудан және өндіруден СО2 және метан шығарындылары 26%-ға (42 млрд т СО2 –экв-қа дейін), ҰТТ сценарийінде – 34%-ға (21,9 млрд т СО2-экв-ға дейін), ал ТН-да – 74%-ға (8.6 млрд т. СО2– экв-ға дейін) өседі.
Айқын көрінетін тенденциялардың бірі – электр энергиясы мен сутекті тұтынудың қарқынды өсуі. Электр энергиясын тұтыну 2050 жылға дейін ББК сценарийінде 87%-ға (3.8 млрд тнэ дейін), ҰТТ сценарийінде — 2,3 есе (4,9 млрд тнэ дейін), ал ТН сценарийінде – 2,5 есе (5.4 млрд тнэ дейін) өседі.
Бастапқы ТЭР-дің барлық дерлік негізгі түрлері үшін бір мәнді тенденция пайда болады. ББК сценарийіндегі көмір, сұйық көмірсутектер, газ және биоотын үшін тұтынудың ең жоғары көрсеткіштері, ТН сценарийінде – ең төмен. ГЭС, ЖЭС және СЭС үшін – керісінше.
Атом энергетикасы бойынша болжам
Атом энергетикасы үшін болжамға сәйкес, бір мәнді тенденция жоқ. Мәселен, ББК сценарийінде АЭС өндірген энергияны тұтыну 2050 жылы 1,17 млрд тнэ құрайды, ҰТТ сценарийінде – 1,13 млрд тнэ дерлік, ал ТН сценарийінде – 1,93 млрд тнэ жуық құрайды. Дегенмен, 2022 жылмен салыстырғанда (0.7 млрд тнэ) өсу кез келген сценарийде болады. Мәселен, ҰТТ сценарийінде 2022 жылдан 2050 жылға дейін атом электр станциясында әлемдік электр энергиясын өндіру 56%-ға, ал ТН сценарийінде – 166%-ға өседі. 2050 жылға қарай ТН сценарийінде атом энергиясына деген қажеттілік оның қажеттілігін ҰТТ сценарийінде 71%-ға арттырады.
«ББК сценарийіндегі атом энергиясын тұтыну көрсеткіштерінің ҰТТ сценарийіне қарағанда жоғары болуының себебі біз ҰТТ сценарийі үшін ескерген қаржылық шектеулерде жатыр. Атом электр станцияларының қуатын дамытуға айтарлықтай жоғары үлестік күрделі салынымдар туралы ұмытпаған жөн. ББК және ТН сценарийлерінде мұндай шектеулер жоқ, сондықтан АЭС-те өндіріс болжамы жоғары. ББК-да біз бұл факторды ескермедік, өйткені егер келесі 28 жыл энергетика алдыңғы 20 жылдағыдай дамитын болса, бұл қажет емес. ТН сценарийінде үзік-үзік ЖЭК-тің өте жоғары үлесі кезінде энергия жүйесін теңестіру қажеттілігіне байланысты шектеулер жоқ», – деп түсіндірді Ньюслеттерге Ресей Энергетика министрлігі РЭА бас директорының бас кеңесшісі Владимир Дребенцов.
ҰТТ сценарийіндегі аймақтық аспектте атом электр станциясы өндірісінің ең үлкен үлесі Қытайға тиесілі, бұл оның қуатын күрт арттырады. Екінші орында АҚШ пен Канада болады – онда өндіріс көлемі осылай айтарлықтай артады. Үшінші орында – Еуропалық Одақ елдері мен Ұлыбритания, онда да өсім болжанады. Үндістанда атом генерациясы едәуір өсіп келеді, ЕАЭО елдерінде өндіріс пайда болады, Субсахара Африкасында айтарлықтай көлем қосылады («Сценарийлер – 2050»-де қолданылатын термин – ред. ескертпесі). Латын Америкасы елдерінде өндіріс аздап өсіп келеді. Ресейде 2030-2050 жылдары атом генерациясы іс жүзінде өзгермейді: 49,9 мың тнэ-ден 51,4 мың тнэ-ге дейін өседі. Осы сценарийде атом генерациясының жалпы көлемі 2030 жылы – 0,8 млрд тнэ, 2040 жылы 0,9 млрд тнэ құрайды.
ТН сценарийінде пропорциялар өзгереді. Атом генерациясының негізгі өсімі мен көлемін «Өзге Азия» өңірі (яғни Қытай, Үндістан және ЕАЭО Азия елдерінен тыс елдер) қамтамасыз етеді. Субсахар Африкасы, Таяу, Орта Шығыс және Солтүстік Африка, Үндістан және Ресей елдері айтарлықтай өсуді көрсетеді. Ресейде 2030 жылы АЭС-те – 60,87 мың тнэ, 2040 жылы – 93,5 мың тнэ, 2050 жылы – 120 мың тнэ өндіру болады. Осы сценарийде атом генерациясының жалпы көлемі 2030 жылы – шамамен 1 млрд тнэ, 2040 жылы шамамен 1,44 млрд тнэ құрайды.
Жалпы тұжырымдар
«Сценарийлер – 2050» авторлары өз нәтижелерін салыстырған командалардың барлығы дерлік әлемдік энергетиканың ұзақ мерзімді дамуының кем дегенде үш сценарийін қарастырды. «Стандартты» жиынтыққа ББК (көбінесе BAU — business as usual деп аталады), ҰТТ (әдетте реформа сценарийлері немесе жеделдетілген реформалар деп аталады) және ТН (2050 жылға қарай көміртегі бейтараптығына қол жеткізу) сияқты сценарийлер кіреді. «Сценарийлер -2050» авторлары тым ерекшеленетін сценарийлерді қарастыруда мұндай пікірлестіктің өзі әлемдік энергетиканы көміртексіздендірудің нақты жолдары анықталмағанын көрсетеді деп санайды. Әсіресе бұл белгісіздік әртүрлі болжамдардағы ұқсас сценарийлерді салыстырған кезде айқын көрінеді. Дегенмен, кейбір тенденциялар туралы жеткілікті анықтылық үлесімен айтуға болады.
Климаттың өзгеруінің жиілеген көрнекі салдары энергетикалық нарықтар үшін ең қолайсыз жылдары да, мысалы, қазіргідей, энергияның ауысуын тоқтатуға мүмкіндік бермейді. Сондықтан ББК сценарийі бойынша қозғалыс іс жүзінде алынып тасталады.
Екінші жағынан, «Сценарийлер – 2050» авторлары ТН сценарийінің іске асырылуына қатты күмән келтіреді. «2050 жылға қарай көміртегі бейтараптығына қол жеткізудің барлық тартымдылығы кезінде бұл үшін талап етілетін инвестициялар әлемдік экономиканың мүмкіндіктерінен асып түседі және әлеуметтік-экономикалық дамудың маңызды мақсаттарына (БҰҰ-ның № 7 ТДМ қоса алғанда) қол жеткізуде елеулі кедергілер тудыруы мүмкін», – делінген баяндамада.
Ресейлік сарапшылар ТН-ге қарағанда әлемдік энергетиканың түбегейлі өзгеруін анағұрлым ықтимал сценарийлер деп санайды. Оның сипаттары, олардың пікірінше, қазірдің өзінде көрінеді. Электр энергиясын түпкілікті тұтынудың айтарлықтай өсуі барлық секторларға әсер етеді: көлік, ТКШ, өнеркәсіп. Соңғы тұтынуда сутегі мен қазіргі заманғы биоотын түрлерінің рөлі де артады (аз мөлшерде болса да). ЖЭК-те өндірілетін электр энергиясының үлесі де өсетіні сөзсіз. Алайда, ЖЭК үлесінің өсуіне қарай желілерді теңгерімдеу және базалық (тұрақты) жүктемені қамтамасыз ету проблемаларының өсуі, сондай-ақ ЖЭК пен СЭС-тің қызмет ету мерзімінің едәуір қысқа болуымен ұштастыра отырып, ЖЭК-тің айтарлықтай жоғары капитал сыйымдылығы электр энергиясын өндірудің дәстүрлі тәсілдеріне қажеттілікті сақтайды. Мұнда көміртексіз атом электр станциялары маңызды рөл атқарады. Алайда, газ және тіпті көмір электр станциялары энергиямен қамтамасыз етуге үлес қосады.
Сутегі, «Сценарийлер – 2050» авторларының пікірінше, көміртексіздендірудің ең қымбат әдістерінің бірі болып қала береді. Оны пайдалану негізінен көміртегі ізін азайтудың біршама арзан әдістері табылмайтын процестерде артады.
Ресейлік сарапшылар дәстүрлі көміртекті энергия көздерін көміртегісіз энергиямен тым радикалды алмастыру экономикалық тұрғыдан тиімді емес болғандықтан, экожүйелердің сіңіру қабілетін дамыту қажет деп санайды. Бұл, атап айтқанда, атмосфера мен дүниежүзілік мұхиттан көмірқышқыл газын тікелей алу сияқты технологиялар туралы. Бұл шаралар, «Сценарийлер – 2050» авторларының пікірінше, дамушы елдердегі климаттық жобаларды халықаралық қаржыландырудың қиын шешілетін мәселелерінің ауырлығын төмендетеді.
Энергетикалық ауысудың тағы бір маңызды салдары: қазбалы көмірсутек ресурстарына жиынтық қажеттіліктің төмендеуі әлемдік сауданың төмендеуіне әкеледі. Энергияның жаңа түрлерімен сауда жасау дәстүрлі энергетикалық ресурстар, ең алдымен, қазіргі уақытта кез-келген басқа табиғи ресурстар саудасының көлемінен бірнеше есе асып түсетін мұнай саудасының төмендеуін өтемейді.
Ақырында, серпінді технологияларды (термоядролық энергия, Айдан энергия алу және т.б.) пайдаланудың коммерциялық мүмкіндігінің пайда болу ықтималдығы ресейлік сарапшылар нөлдік емес, бірақ өте төмен деп бағалайды.
