Rossiya Energetika vazirligining Rossiya energetika agentligi (REA) “2050 yilgacha jahon energetikasini rivojlantirish ssenariylari” (keyingi o‘rinlarda – “Ssenariylar – 2050”) hisobotini chop etdi. Bu Rossiyaning uzoq vaqtdan buyon jahon energetikasidagi vaziyat toʻgʻrisidagi birinchi ommaviy prognozidir. Unda uchta ssenariyda modellashtirish natijalarini taqdim etilgan.
Bir qancha an’analar “Ssenariylar – 2050”ni yaratish uchun zamin boʻldi. Birinchidan, jahon yonilgʻi-energetika majmuasining (YEM) uglerodli asoratlarini kamaytirish soʻnggi yillarda ijtimoiy-siyosiy va sohaviy munozaralarining eng muhim mavzularidan biriga aylandi. Ikkinchidan, turli prognozlarda bayon qilingan energetika bozorlari dinamikasiga nisbatan ekspert baholari doirasi nihoyatda keng bo‘lib chiqdi. Shunday qilib, 2050 yilda tabiiy gaz iste’moli prognozlari 500 mlrd kub.metrdan deyarli 8 trln kub.metrgacha oʻzgartiradi, m.ni tashkil etadi, qayta tiklanadigan energiya manbalarining ulushi esa 71 foizli bandga (13%-dan 84%-gacha) farq qiladi.
“Bugungi kunda jahon energetikasini rivojlantirishning barcha jihatlari va nafaqat Rossiya, balki boshqa mamlakatlarning ham milliy ustuvorliklarini aks ettiruvchi kelajak haqidagi shaxsiy qarashlarimizni shakllantirish muhimdir”, deydi REA bosh direktori Aleksey Kulapin o‘zining tabrik nutqida. U oldindan ta’riflangan natija foydasiga izlanish xarakteri va erkinlik, shuningdek, prognozlarning ishlab chiqarish texnologiyalarini tanlash va turli xil yonilg‘i va energiya iste’moliga tegishli turli farazlar bilan variatsiyalanishini ta’minlasga intilishni ssenariylarni shakllantirishga yondashuvning ajralib turuvchi xususiyatlari deb atadi.
“2050 ssenariylari” karbonatsizlantirish jahon energetikasi taraqqiyotining imperativiga aylanganligidan kelib chiqadi. Biroq, garchi maqsad aniq bo‘lsa-da, unga erishish yo‘llari turlicha. Ko‘pgina uglerod asoratlarini kamaytirish texnologiyalari rivojlanishning dastlabki bosqichida turibdi. Bundan tashqari, 2050 yilga borib uglerod neytralligiga erishish – Parij iqlim boʻyicha kelishuvining maqsadi – jahon yalpi ichki mahsulotning 6 foizidan oshadi, bu bilan boshqa barqaror rivojlanish maqsadlariga erishishdan resurslarni tortib oladi. Tadqiqotda ta’kidlanganidek, muqaddam nashr etilgan ssenariylar zarur moliyaviy xarajatlarni to‘liq hisobga olmaydi.
REA hisobotida uchta ssenariy mavjud. Birinchisi – “Hammasi xuddi qadimgidek” (VKV), ikkinchisi – “Oqilona texnik tanlov” (RTV), uchinchisi – “Sof nol” (ChN). Ular 11 ta makromintaqa uchun ishlab chiqilgan boʻlib, ulardan biri – Rossiya. Boshlanish nuqtasi – 2022 yil, diagrammalar esa 2000 yildan boshlab o‘n yilliklar bo‘yicha tuzilgan.
Ishlarning umumiy holati
Umuman olganda, jahondagi birlamchi yonilg‘i-energetika resurslarining iste’moli 2022 yildan 2050 yilgacha VKV ssenariysi bo‘yicha 37% ga (18,6 mlrd. net gacha), RTV ssenariysida – 15% ga (15,7 mlrd. net gacha) o‘sadi, va faqat ChN ssenariysida u 9% ga (12,4 mlrd. net gacha) kamayadi.
Energiya resurslaridan foydalanish va ishlab chiqarishdan chiqadigan CO₂ chiqindi gazlari va metan VKV ssenariysida 2050 yilga borib 26% ga oshadi (42 mlrd t gacha CO₂ – ekv), RTV ssenariysida 34% ga (21,9 mlrd t gacha CO₂ – ekv), ChNda esa 74% ga (8,6 mlrd. t gacha CO₂-ekv) qisqaradi.
Yaqqol ko‘zga ko‘rinadigan an’analardan biri elektr energiyasi va vodorod iste’molining jadal o‘sib borishidir. Elektr energiyasi iste’moli 2050 yilgacha VKV ssenariysida 87 %-ga (3,8 mlrd net gacha), RTV ssenariysida – 2,3 barobarga (4,9 mlrd net gacha), ChN ssenariysida esa – 2,5 barobarga (5,4 mlrd net gacha) oshadi.
Birlamchi yonilg‘i-energetika resurslarining deyarli barcha asosiy turlari uchun bir xil an’ana namoyon bo‘ladi. Ko‘mir, suyuq uglevodorodlar, gaz va bioyonilg‘i uchun VKV ssenariysida iste’mol ko‘rsatkichlari eng yuqori, ChN ssenariysida esa eng past boʻladi. Gidroelektrostansiyalar, shamol elektr stansiyalari va quyosh elektr stansiyalari uchun esa – aksincha.
Atom energetikasi boʻyicha prognoz
Atom energiyasi uchun, prognozga ko‘ra, bir ma’nodagi an’ana yo‘q. Demak, VKV ssenariysida AES tomonidan ishlab chiqarilgan energiya iste’moli 2050 yilda 1,17 mlrd net, RTV ssenariysida – deyarli 1,13 mlrd net, ChN ssenariysida esa – taxminan 1,93 mlrd net ni tashkil qiladi. Shunga qaramay, 2022 yilga taqqoslasak (0,7 mlrd. net), istalgan ssenariyda o‘sish yuz beradi. Shunday qilib, RTV ssenariysida 2022 yildan 2050 yilgacha jahon boʻyicha AESda elektr energiyasi ishlab chiqarish 56 %-ga, ChN ssenariysida esa – 166 %-ga o‘sadi. 2050 yilga kelib, ChN ssenariysida atom energiyasiga bo‘lgan ehtiyoj RTV ssenariysidagi ehtiyojdan 71% ortiq boʻladi.
“VKV ssenariysidagi atom energiyasi isteʼmoli koʻrsatkichlari RTV ssenariysiga qaraganda yuqoriroq boʻlishining sababi biz RTV ssenariysi uchun hisobga olgan moliyaviy cheklovlar zamirida yotadi. AES quvvatlarini rivojlantirish uchun yetarlicha yuqori boʻlgan solishtirma kapital mablag‘lar haqida ham unutmaslik kerak. VKV va ChN ssenariylarida bunday cheklovlar yo‘q, shuning uchun AESda ishlab chiqarish prognozi ham yuqoriroq. VKVda biz usbbu omilni hisobga olmadik, chunki, agar keyingi 28 yil ichida energetika oldingi 20 yildagi kabi rivojlanadigan boʻlsa, bu kerak boʻlmaydi. ChN ssenariysida uzilishli VIEning ulushi juda yuqori boʻlganda energetika tizimini muvozanatlash zarurligi tufayli cheklovlar yo‘q”, deya Nyusletterga izoh berdi Rossiya Energetika vazirligi REA bosh direktorining bosh maslahatchisi Vladimir Drebentsov.
Mintaqaviy jihatdan, RTV ssenariysida atom elektr stansiyalari ishlab chiqarishning eng katta ulushi o‘z quvvatlarini keskin oshiruvchi Xitoyga toʻgʻri keladi. Ikkinchi o‘rinda AQSh va Kanada turadi – u yerda ishlab chiqarish hajmi shuningdek sezilarli darajada o‘sadi. Uchinchi o‘rinda – Evropa Ittifoqi mamlakatlari va Buyuk Britaniyada, u yerda ham o‘sish taxmin qilinmoqda. Hindistonda atom ishlab chiqarish ancha o‘sadi, YeOII mamlakatlarida ishlab chiqarish paydo bo‘ladi va Sahroi Kabirdagi Afrika mamlakatlarida (“Ssenariylar – 2050” da qo‘llanilgan atama –muh. isohi) sezilarli darajada hajm qo‘shiladi. Lotin Amerikasi mamlakatlarida ishlab chiqarish biroz o‘sadi. Rossiyada atom ishlab chiqarish 2030-2050 yillarda deyarli o‘zgarmaydi: 49,9 ming net dan 51,4 ming net ga o‘sadi. Ushbu ssenariyda atom ishlab chiqarishning umumiy hajmi 2030 yilda 0,8 mlrd net ni, 2040 yilda – esa 0,9 mlrd net dan sal ko‘proqni tashkil qiladi.
ChN ssenariysida nisbatlar o‘zgaradi. Atom ishlab chiqarishning asosiy o‘sishi va hajmini “Boshqa Osiyo” mintaqasi ta’minlaydi (ya’ni, Xitoy, Hindiston va YeOIIning Osiyo mamlakatlari tashqarisidagi mamlakatlar). Saxroi Kabirdagi Afrika, Yaqin, O‘rta Sharq va Shimoliy Afrika, Hindiston va Rossiya mamlakatlarida jiddiy o‘sish kuzatiladi. Rossiyada 2030 yilda AESda ishlab chiqarish 60,87 ming net, 2040 yilda – 93,5 ming net, 2050 yilda – 120 ming netni tashkil qiladi. Ushbu ssenariyda umumiy atom ishlab chiqarish hajmi 2030 yilda qariyb 1 mlrd net ni, 2040 yilda esa – 1,44 mlrd net ni tashkil qiladi.
Umumiy xulosalar
“Ssenariylar – 2050” mualliflari o‘z natijalarini solishtirgan deyarli barcha jamoalar kamida uchta uzoq muddatli jahon energetika taraqqiyoti ssenariysini ko‘rib chiqdilar. “Standart” to‘plamga VKV (ko‘pincha BAU – “business as usual” deb ataluvchi), RTV (odatda islohotlar yoki tezlashtirilgan islohotlar ssenariylari deb ataluvchi) va ChN (2050 yilga kelib uglerod neytralligiga erishish) kabi ssenariylar kiradi. “Ssenariylar -2050” mualliflari nihoyatda farq qiluvchi ssenariylarni ko‘rib chiqishdagi bunday yakdillik o‘z-o‘zidan jahon energetikasini karbonsizlantirishning aniq yo‘llari belgilanmaganidan dalolat beradi, deb hisoblaydilar. Ushbu noaniqlik turli prognozlarda o‘xshash ssenariylarni solishtirganda, ayniqsa yaqqol ko‘rinadi. Shunday boʻlsada, ba’zi an’analar toʻgʻrisida yetarlicha qat’iylik bilan gapirish mumkin.
Ko‘payib borayotgan iqlim o‘zgarishining ayoniy oqibatlari hatto energetika bozorlari uchun eng noqulay – masalan, hozirgi singari yillarda ham energiya oʻtishini to‘xtatishga imkon bermaydi. Shuning uchun, VKV ssenariysi bo‘yicha harakatlanish deyarli istisno qilinadi.
Boshqa tomondan, “Ssenariylar – 2050” mualliflarida ChN ssenariysining amalga oshuvchanligiga ham kuchli shubha-gumonlar mavjud. “2050 yilga kelib uglerod neytralligiga erishish naqadar jozibador boʻlsa-da, buning uchun talab qilinadigan sarmoyalar jahon iqtisodiyoti imkoniyatlaridan oshib ketadi va bundan kam muhim boʻlmagan ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish maqsadlariga (jumladan, BMT № 7 BRM) erishish yoʻlida jiddiy toʻsiqlarni keltirib chiqarishi mumkin”, deyiladi hisobotda.
Rossiyalik ekspertlar jahon energetikasining kamroq keskin oʻzgarishini ChNga qaraganda ehtimoli ko‘proq ssenariy deb hisoblashadi. Uning xususiyatlari, ularning fikriga ko‘ra, hozirdanoq ko‘rinib turibdi. Yakuniy elektr energiyasi iste’molining sezilarli o‘sishi barcha sohalarga: transport, uy-joy kommunal xo‘jaligi, sanoatga ta’sir qiladi. Yakuniy iste’molda shuningdek vodorod va zamonaviy bioyonilg‘i turlarining roli ham ortadi (kichikroq kolam‘da bo‘lsa ham). Qayta tiklanadigan energiya manbalari hisobidan ishlab chiqariladigan elektr energiyasi ulushi ham ortadi, albatta. Biroq, qayta tiklanadigan energiya manbalarining ulushi ortgani sayin tarmoqlarni muvozanatlash va bazaviy (doimiy) yuklamani ta’minlash bilan bog‘liq muammolarning ortishi, shuningdek, qayta tiklanadigan energiya manbalarining sezilarli darajada yuqori kapital sig‘imi shamol elektr stansiyalari va quyosh elektr stansiyalarining sezilarli darajada qisqa xizmat qilish muddati bilan uyg‘unlikda elektr energiyasini ishlab chiqarishning an’anaviy usullariga bo‘lgan ehtiyojni saqlab qoladi. Bu yerda uglerodsiz atom elektr stansiyalari muhim rol o‘ynaydi. Biroq, gaz va, hatto ko‘mir elektr stansiyalari ham, energiya ta’minotiga hissa qo‘shadi.
Vodorod, “Ssenariylar – 2050” mualliflarining fikriga ko‘ra, karbonatsizlantirishning eng qimmat usullaridan biri bo‘lib qoladi. Uning qo‘llanilishi asosan uglerod asoratini kamaytirishning arzon usullari mavjud bo‘lmagan jarayonlarda ortadi.
Rossiyalik ekspertlar nihoyatda keskin tarzda an’anaviy uglerodga asoslangan energiya manbalarini uglerodsiz energiya manbalariga almashtirish iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq emasligi sababli, ekotizimlarning o‘ziga yutish qobiliyatini rivojlantirish zarur deb hisoblaydilar. So‘z, xususan, atmosfera va dunyo okeanidan karbonat angidridni to‘g‘ridan-to‘g‘ri tutib olish kabi texnologiyalar haqida bormoqda. Ushbu chora-tadbirlar, “Ssenariylar – 2050” mualliflarining fikriga ko‘ra, rivojlanayotgan mamlakatlarda iqlim loyihalarini xalqaro moliyalashtirishning hal etilishi qiyin bo‘lgan muammolari yukini zaiflashtiradi.
Energetik o‘tishning yana bir muhim oqibati: qazilma karbonat angidridi resurslariga umumiy talabning kamayishi jahon savdosining qisqarishiga olib keladi. Energiyaning yangi turlari bilan savdo qilish pasayib borayotgan an’anaviy energiya resurslari, avvalambor, hozirgi vaqtda har qanday boshqa tabiiy resurslar savdosi hajmidan ko‘plab marta ortiq boʻlgan neft savdosi hajmlarini qoplamaydi.
Va nihoyat, rus mutaxassislari ilg‘or texnologiyalardan (termoyadroviy energiya, Oydan energiya uzatish va hk.) foydalanishning tijoriy imkoniyati paydo boʻlish ehtimolini nolga teng emas, lekin juda past deb baholaydilar.
